Adel en Ridderschap in de dertiende en veertiende eeuw
Adel en ridderschap in de dertiende en veertiende eeuw: een analyse op basis van volkstalige historiografie uit de Zuidelijke Nederlanden
Het doel van deze thesis was om te bestuderen hoe adel en ridderschap werden voorgesteld in drie volkstalige kronieken en welk beeld de chroniqueurs hiervan schetsten. De kronieken die hiervoor gebruikt werden, zijn de Chronique artésienne, die door een onbekende auteur geschreven is aan het begin van de veertiende eeuw. De tweede kroniek is de rijmkroniek van Jan van Heelu over de slag bij Woeringen en is op het einde van de dertiende eeuw ontstaan. De derde kroniek die voor deze thesis is gebruikt, is Le miroir des nobles de Hesbaye, geschreven door Jacques de Hemricourt in de veertiende eeuw. Het zijn drie kronieken die gekozen zijn op basis van het genre, de periodisering en vooral de thematiek.
Het onderzoek naar het beeld van adel en ridderschap dat hier gevoerd werd, is tweeledig. Enerzijds werd een kwalitatieve methode toegepast. Dit werd gedaan door middel van een close reading van de bronnen. Anderzijds werd hier ook een kwantitatieve methode op toegepast. Dit is een methode die helemaal nieuw is voor de studie van kronieken en daarbij ook één van de grote verdiensten van deze thesis. Hierbij werd ten eerste een database opgesteld waarin alle expliciete vermeldingen van ridders kwamen te staan. Daarna werd ook een database opgesteld die de totale bronpopulatie (TBP) in kaart moest brengen. Hiermee worden kronieken op een heel intense manier bestudeerd en kunnen uitspraken gemaakt worden zonder snel te vervallen in veralgemeningen. Zo zorgde deze kwantitatieve methode ervoor dat het perfect mogelijk was schattingen te geven met betrekking tot de mate waarin de kronieken handelden over adellijkheid en de ridderschap. Zo kon vastgesteld worden dat voor de Chronique artésienne iets minder dan de helft van alle vermelde personen in de kroniek tot de adel behoren en dat een vijfde van alle vermelde personen ridders zijn. Voor de rijmkroniek kon op die manier vastgesteld worden dat één vierde van alle personen die in de kroniek voorkomen tot de adel behoren en één derde van alle personen ridders zijn. Voor Le miroir kwam dit neer op minder dan één twintigste waarvan vastgesteld kan worden dat zij tot de adel behoren en één tiende van alle personen die in de kroniek voorkomen zijn ridders. Op die manier is het mogelijk een eerste beeld te krijgen over adel en ridderschap. Het identificeren van edellieden was hierbij niet gemakkelijk. Er werd gezocht naar adellijke vermeldingen zoals noble of edele en naar vermeldingen van koningen, burggraven, graven, hertogen, baronnen en baanrotsen. Hierna werd de omgekeerde vraag gesteld waarbij op zoek gegaan werd naar de vermeldingen van personen die met zekerheid niet tot de adel behoorden. Dit leverde veel vragen en weinig resultaten op. Net omdat deze thesis uitgaat van een schriftelijke zekerheid, moet vastgesteld worden dat het grootste deel van de totale bronpopulatie zich in een grijze zone bevindt tussen adellijken en niet adellijken. Het is net omwille van deze moeilijke identificatie van edellieden dat we voor de kronieken niet kunnen spreken van een ridderadel, maar dat adel en ridderschap voor deze kronieken als twee verschillende zaken bestudeerd moesten worden. Waarvoor de kwantitatieve methode ook uiterst geschikt leek te zijn, was het vergelijken van verschillende aanspreektitels. Het was al snel mogelijk te zien dat elke kroniek één aanspreektitel heeft die er het meest frequent in voorkomt en het werd ook duidelijk dat chroniqueurs ridders procentueel meer aanspreektitels geven dan de rest van de totale bronpopulaties. Het lijkt hierbij alsof de chroniqueurs hierdoor de ridders een bijzondere status willen meegeven. Daarna werden nog enkele concepten rond adellijkheid bestudeerd op basis van een kwalitatief onderzoek. Hieruit bleek dat het beeld rond adeldom in de kronieken vooral gezien kan worden als een status die verbonden was aan familie en geslacht. Deze status en de eer van een geslacht leek in de kronieken het centrum te vormen van het leven van een adelman. Dit kon hij bevorderen aan de hand van glorieuze daden op het slagveld, goede en gepaste huwelijken en door het produceren van een erfgenaam.
Hierna gaat de thesis over naar het beeld van ridderschap dat de kronieken weergeven. Dit beeld werd enerzijds gekenmerkt door de weergave van het ridderlijke leven van de hertog van Brabant Jan I, waarin ridderschap werd voorgesteld als een rite de passage van mannelijkheid. Na de ridderwording doorging de jonge ridder namelijk een periode waarin hij zich diende te bewijzen. Hij behoorde niet meer tot de gewone jonge mannen, maar ook niet tot de echte mannen. Hij bevond zich in een tussenfase of liminale fase. Pas als hij zich bewezen had, werd hij door de oudere ridders aanvaard als man. Verder bleek het beeld van ridderschap vooral bepaald te zijn door de drang naar onderscheiding. Dit werd bereikt door materieel vermogen en adellijkheid, maar ook door tal van eigenschappen zoals dapperheid en hoofsheid. Opvallend was echter dat schildknapen zich op dezelfde manier trachtten te onderscheiden, een fenomeen dat niet alleen toe te schrijven is aan de late middeleeuwen in Le miroir, waarin een schildknaap een echte status wordt, maar ook in de rijmkroniek zijn tal van voorbeelden hierover te vinden. Ook wat betreft de hoofse riddercultuur is een nuancering noodzakelijk: de kronieken geven namelijk aan dat hoofsheid een eigenschap is dat een bepaald gedrag kan kenmerken. Ten eerste zijn vermeldingen van het bestaan van zo'n hoofse cultuur heel schaars, maar ten tweede komen dergelijke vermeldingen niet louter voor bij ridders, maar ook bij schildknapen.
Aan de hand van drie kronieken kunnen in deze thesis geen grote conclusies getrokken worden die onze herdenking van de geschiedenis levensbepalend veranderen. Deze thesis moet echter beschouwd worden als een aanzet naar een grotere studie rond adeldom en ridderschap in onze streken, maar vooral ook als een middel om kronieken op een meer intensere en nieuwe manier te bestuderen.
Bibliografie
Bibliografie
1.1 Bronnen
DE BORMAN (C.) en BAYOT ( A.). Oeuvres de Jacques de Hemricourt. Tome premier: le miroir des nobles de Hesbaye. Brussel, Hayez, 1910, 486 p.
FUNCK-BRETANO (F.). Chronique artésienne (1295-1304) nouvelle édition et chronique tournaisienne (1296-1314), Parijs, Picard, 1899, XXIV + 127 p.
WILLEMS (J.F.). Rymkronyk van Jan van Heelu betreffende den slag van Woeringen, Brussel, Hayez, 1836, LXIX + 611 p.
1.2 Literatuur
1.2.1 Boeken en bijdragen in verzamelwerken of tijdschriften
ARNOLD (B.). German knighthood, 1050-1300, Oxford, Clarendon Press, 1985, 308 p.
ARNOLD (B.). “Instruments of power: the profile and the profession of ministeriales within German aristocratic society, 1050-1225”, in: T. N. Bisson, Cultures of power: lordship, status and proces in twelfth-century Europe, Philadelphia, University of Pennsylvania Press, 1995, pp. 36-55.
AVONDS (P.). Politiek en literatuur: Brabant en de slag bij Woeringen (1288), Brussel, UFSAL. Centrum voor Brabantse geschiedenis, 1989, 144 p.
BALAU (S.). Les sources de l’histoire de Liège au Moyen Age: étude critique. Brussel, H. Lamertin, 1903, 725 p.
BARTHELEMY (D.). “Qu’est-ce que la chevalerie en France au Xe et XIe siècles?”, in: Revue historique, 118 (1993), 587, pp. 15-74.
BARTHELEMY (D.). The knight, the serf and the historian. Ithaca, Cornell University Press, 2009, 356 p.
BENNETT (M.) "The myth of the military supremacy of knightly cavalry". In: J. France (ed), Medieval Warfare 1000-1300, Alderschot, Ashgate, 2006, pp. 171 - 183.
BENNET (M.) "The status of the squire: the Northern evidence". In: HARPER-BILL (C.) en HARVEY (R.) (eds). The ideals and practice of medieval knighthood I: papers from the first and second Strawberry Hill conferences. Woodbridge, The Boydell Press, 1986, pp. 1- 11.
BERGER (R.). Littérature et société arrageoises au XIIIe siècle: les chansons et dits artésiens. Arras, Commission départementale des monuments historiques du Pas-de- Calais, 1981, 445 p.
BLOCH (M.). La societé feodale. Parijs, Albin Michel, 1982, 704 p.
BONENFANT (P.) en DESPY (G.). “La noblesse en Brabant au XIIe et XIIIe siècles”, in: Le Moyen-Age: bulletin d’histoire et de philology, 13 (1958) 4, pp. 27-66.
BOURDIEU (P.). Questions de sociologie. Parijs, Éd. de Minuit, 1981, 268 p.
BOVY (J.P.P.). Promenades historiques dans le pays de Liége: tome 2. Luik, P.J. Collardin, 1838 - 1839, p. 315.
BRADBURY (J.). The medieval archer. Woodbridge, The Boydell Press, 1985, 198 p.
BRUYERE (P.) en MARCHANDISSE (A.). Florilège du livre en Principauté de Liège: du IXe au XVIIIe siècle. Luik, Société des Bibliophiles de Liège, 2009, 560 p.
BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie: de adel in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Brussel, KVAB, 2010, 338 p.
BUYLAERT (F.). Repertorium van de Vlaamse adel (ca. 1350 – ca. 1500). Gent, Academia Press, 2011, 867 p.
BUYLAERT (F.) en DUMOLYN (J.). "Beeldvorming rond adel en ridderschap bij Froissart en de Bourgondische kroniekschrijvers". In: Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden. 123 (2008), 4, pp. 609 - 632.
CROENEN (G.). Familie en macht: de familie Berthout en de Brabantse adel. Leuven, universitaire pers, 2003, 474 p.
CROENEN (G.). “L’entourage des ducs de Brabant au XIIIe siècle. Nobles, chevaliers et clercs dans les chartes ducales (1235-1267)”, in: MARCHANDISSE (A.) en KUPPER (J.L.) eds. L’ombre du pouvoir: les entourages princiers au Moyen Age, Genève, Droz, 2003, pp. 277-293.
CROUCH (D.). The image of aristocracy in Britain, 100 - 1300. Londen, Routledge, 1993, XIII + 392 p.
DAMEN (M.). “Heren met banieren: de baanrotsen van Brabant in de vijftiende eeuw”. In: DAMEN (M.) en SICKING (L.) eds. Bourgondië voorbij. De Nederlanden 1250-1650. Liber alumnorum Wim Blockmans. Hilversum, Verloren, 2010, pp. 139 – 158.
DUBY (G.) The chivalrous society. Londen, Arnold, 1977, 246 p.
DUNBABIN (J.). "From clerk to knight: changing orders". In: C. Harper-Bill en R. Harvey (eds), The ideals and practice of medieval knighthood II: papers from the third Strawberry Hill conference. Woodbridge, The Boydell Press, 1986, pp. 26 - 39.
FORI (J.). La chevalerie, Frankrijk, Pollina, 1998, 128 p.
FREED (J.B.). “Nobles, ministerials and knights in the archdiocese of Salzburg”, in: Speculum, 62, 1987, 3, pp. 575-611.
GERRITSEN (W.P.). "Wat is hoofsheid? Contouren van een middeleeuws cultuurverschijnsel". In: VELLEKOOP (C.) en STUIP (R.E.V.) (red). Hoofse cultuur: studies over een aspect van de middeleeuwse cultuur. Utrecht, HES, 1983, pp. 25 - 40.
GERRITSEN (W.P.) "Hoofsheid herbeschouwd", in: DEN BOER (P.) (red). Beschaving: een geschiedenis van de begrippen hoofsheid, heusheid, beschaving en cultuur. Amsterdam, Amsterdam University Press, 2001, pp. 81 - 106.
GRENTE (G.) ed. Dictionnaire des lettres françaises. Le Moyen Âge, Parijs, Fayard, 2004
GUILHIERMOZ (P.). Essai sur l’origine de la noblesse en France au Moyen Age. Parijs, Picard, 1902, 502 p.
HOOPER (N.) en BENNETT (M.). Cambridge illustrated atlas warfare: the middle ages 768 – 1487. Cambridge, Cambridge University Press, 1996, 192 p.
KAEUPER (R.W.). Chivalry and violence in medieval Europe. Oxford, Oxford University Press, 2006, XI + 338 p.
KARRAS (R.M.). From boys to men: formation of masculinity in late medieval Europe. Philadelphia, Pennsylvania University Press, 2003, 246 p.
KEEN (M.). Chivalry. New Haven, Yale University Press, 1984, 303 p.
KIBLER (W.W.), ZINN (G.A.) en EARP (L.) (eds). Medieval France: an encyclopedia. New York, Garland, 1995, 2028 p.
LAMBERT (V.). “De Brugse Metten: een andere lieu de mémoire van de Vlamingen” In: Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis, 139 (2002), 3 – 4, pp. 185 – 189.
MARCHELLO- NIZIA (C.)."Courtly chivalry". In: LEVI (G.) en SCHMITT (J-C.). A history of young people in the West 1: ancient and medieval rites of passage. Cambridge, Belknap Press of Harvard University Press, 1997, VI + 396 p.
MASO (B.). Het ontstaan van de hoofse liefde: de ontwikkeling van de fin d'amors 1060 - 1230. Amsterdam, Atlas, 2010, 300 p.
MASSON (C.). “Tribunal des XII lignages (1335-1467)”. In: S. Dubois, B. Demoulin en J.L. Kupper (eds), Les institutions publiques de la principauté de Liège. Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2012, pp. 875 – 883.
MOLHUYSEN (P.C.) en BLOK (P.J.) (red). Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10. A.W. Sijthof, Leiden, 1937, 1250 p.
PONCELET (E.). “Introduction”, in: C. Borman, A. Bayot en E. Poncelet, Oeuvres de Jacques de Hemricourt, tome troisième, Brussel, Académie Royal de Belgique, pp. I – CCLXXI.
POTTER (D.) France in the later Middle Ages 1200 - 1500. Oxford, Oxford University Press, 2003, 288 p.
PRESTWICH (M.). "Miles in armis strenuus: the knight at war". In: J. France (ed), Medieval Warfare 1000-1300. Alderschot, Ashgate, 2006, 185 - 204 pp.
RUBIN (M.). "Introduction: Rites of Passage", in: MCDONALD (N.F.) en OMROD (W.M.) (eds). Rites of passage: cultures of transition in the fourteenth century. York, York Medieval Press, 2004, pp. 1 - 12.
SLEIDERINK (R.). De stem van de meester: de hertogen van Brabant en hun rol in het literaire leven (1105-1430), Amsterdam, Prometheus, 2003, 249 p.
SMALL (C.). “Artois in the late thirteenth century: a region discovering it’s identity?”. In: Historical Reflections/Réflections Historique, 19 (1993), 2, pp. 189 – 207.
SWARTZ (D.). Culture and power: the sociology of Pierre Bourdieu. Chicago, University of Chicago Press, 1997, VIII + 333 p.
TURNER (V.) The ritual process: structure and anti-structure. Londen, Routledge and Kegan Paul, 1969, VIII + 213 p.
VAN ANROOIJ (W.). Helden van weleer: de negen besten in de Nederlanden (1300 – 1700), Amsterdam, Amsterdam University Press, 1997, 328 p.
VAN OOSTROM (F. P.). Wereld in woorden: geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1300-1400. Amsterdam, Prometheus, 2013, 650 p.
VAN STEENSEL (A.). Edelen in zeeland: macht, rijkdom en status in een laatmiddeleeuwse samenleving, Hilversum, Uitgeverij Verloren, 2010, 492 p.
VAN UYTVEN (R.) (red.). Geschiedenis van Brabant: van het hertogdom tot heden. Leuven, Davidsfonds, 2004, 719 p.
VERBESSELT (J.), VAN ERMEN (E.), VAN UYTVEN (R.), JANSSENS (P.) e.a. De adel in het hertogdom Brabant. Brussel, UFSAL,Centrum Brabantse Geschiedenis, 1985, 209 p.
WARLOP (E.). The Flemish nobility before 1300. Kortrijk, G. Desmet-Huysman, 1975.
1.2.2 Websites
ATILIF: Analyse et traitement informatique de la langue française, Borgois, in: <http://atilf.atilf.fr/gsouvay/scripts/dmfX.exe?LEX_ENTREE_FILTRE;BALISE=LE M;BACK;;ISIS=isis_dmf2.txt;OUVRIR_MENU=2;s=s0b2527d0;>, geraadpleegd op 20.04.2013.
ATILIF: Analyse et traitement informatique de la langue française, Varlet, in: <http://atilf.atilf.fr/gsouvay/scripts/dmfX.exe?LEX_ENTREE_FILTRE;BALISE=LE M;BACK;;ISIS=isis_dmf2.txt;OUVRIR_MENU=2;s=s0b2527d0;> , geraadpleegd op 27.05.2013.
De Geïntegreerde Taalbank, Seriant, in: <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=VMNW&id=ID23523&lemma=se riant>, geraadpleegd op 18.07.2013.
