Belgisch-Amerikaanse relaties tijdens de Congo-crisis (1960-1963): de factor Spaak.
Artikel
De Congo-crisis (1960-1963) werd reeds uitvoerig onderzocht door Amerikaanse auteurs. Het wekt geen verwondering dat zij vooral aandacht besteden aan de verschillende benaderingen van de crisis door de betrokken Amerikaanse presidenten Eisenhower en Kennedy. Deze verhandeling heeft oog voor de strategie van de betrokken Belgische regeringen en voor de evolutie van de relaties tussen Brussel en Washington. De door het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken gepubliceerde documenten, de Belgische diplomatieke briefwisseling en de papieren van Paul-Henri Spaak vormden het bronnenmateriaal voor dit onderzoek.
In de eerste maanden na de Congolese onafhankelijkheid werkte de Congolese premier Lumumba als een rode lap op een stier bij de Belgische en Amerikaanse regering. De Westerse bondgenoten waren het er snel over eens dat met Lumumba niet te werken viel en dat zijn vervanging beter vroeg dan laat kon geregeld worden. Alhoewel de doelstelling dezelfde was, reageerden Brussel en Washington verschillend. Terwijl de Belgische regering het Lumumbistische gevaar probeerde in te dijken via een uitgesproken ondersteuning van het separatistische Katanga, zocht de regering-Eisenhower zijn heil in een mandaat voor de Verenigde Naties in Congo. In volle Koude Oorlog was Washington immers vooral bevreesd voor communistische inmenging en confrontatie met de Sovjet-Unie. Rechtstreekse interventie van de Verenigde Staten was bijgevolg uitgesloten maar een mandaat voor de VN, waarop Washington grote druk kon uitoefenen, behoorde wel tot de mogelijkheden. Het gevolg was wel dat er voor moest worden gezorgd dat de Afro-Aziatische landen niet dwars gingen liggen in de VN en dat openlijke steun voor de voormalige kolonisator van Congo, België, uit den boze was. De door de VS in juli en augustus 1960 ondersteunde resoluties van de Veiligheidsraad, waarin België werd opgeroepen zijn troepen uit Congo terug te trekken, zorgden voor een diepe kloof met de Belgische regering en de publieke opinie.
De betekenis van de aan- of afwezigheid van de factor-Lumumba werd reeds duidelijk in september. De politieke eliminatie van de premier zorgde voor een tijdelijke verbetering van de relaties. De scherpe kantjes van zowel de Amerikaanse als de Belgische Congo-politiek werden afgerond. Washington stond niet langer blindelings achter de acties en uitlatingen van de VN en op Buitenlandse Zaken in Brussel was de idee van een Congolese hereniging rond een solide Katangese kern niet langer hypothetisch. De versnippering van de bevoegdheden in de Belgische regering rond de Congo-politiek en de niet-overeenstemmende visies van de desbetreffende ministeries zorgden echter voor een allesbehalve consistente en betrouwbare indruk in Washington. De Belgische minister van Buitenlandse Zaken Wigny, die zelf de nodige twijfels had bij de Amerikaanse intenties, slaagde er nooit in voet aan de grond te krijgen op het State Department.
De wissel op Buitenlandse Zaken in april 1961 was in eerste instantie een stijlbreuk. De ten aanzien van Washington terughoudende en argwanende Wigny werd vervangen door Spaak, die er geen geheim van maakte dat het herstel van de relaties met de Westerse bondgenoten en in het bijzonder de VS, voor hem van primordiale betekenis was. De nieuwe Belgische minister van Buitenlandse Zaken had reeds uitstekende relaties gehad met Washington in de naoorlogse periode. Telkens Spaak aan het roer had gestaan, waren de Belgisch – Amerikaanse betrekkingen in een stroomversnelling terecht gekomen. Ook nu werd een charmeoffensief richting Washington ingezet.
Washington verwelkomde weliswaar het aantreden van Spaak maar beschouwde hem vooralsnog niet als een volwaardige gesprekspartner bij het uitstippelen van de Amerikaanse Congo-politiek. De enige constante in de Amerikaanse Congo-politiek onder Kennedy was echter het niet-constante. De ad-hoc-beslissingen waren afhankelijk van de gebeurtenissen op het terrein en het tijdelijk overwicht van de progressieve of conservatieve vleugel in de regering.
Begin 1962 werd een charmeoperatie in de tegenovergestelde richting opgestart. De VS waren de steun kwijt geraakt van de Britten door de voortvarende politiek van de progressieve vleugel binnen de regering en had nu dringend de steun van Brussel nodig om de Congolese hereniging te bewerkstelligen. Falen in de Katangese reïntegratie stond volgens het State Department gelijk met een communistische machtsovername in Congo. Spaak (her)openbaarde zich in de eerste helft van 1962 als een meester-tacticus. Enerzijds reageerde hij terughoudend op de avances van de regering-Kennedy en anderzijds zorgde hij ervoor dat de breuk tussen Londen en Washington zeker niet kleiner werd.
De Belgische minister van Buitenlandse Zaken deed, tenminste op papier, belangrijke concessies m.b.t. de beoogde beëindiging van de Katangese secessie. Bij de totstandkoming in juli – augustus 1962 van wat later het plan-Thant werd genoemd, ging hij akkoord met gefaseerd in te voeren drukkingsmiddelen, die bij daadwerkelijke implementatie onvermijdelijk aanleiding zouden geven tot gewapende conflicten. De Amerikaanse regering besefte dat die instemming niet direct in het verlengde lag van het officiële Belgische standpunt van een vreedzame reïntegratie en dat Spaak het dan ook moeilijk zou krijgen bij een onvermijdelijke escalatie. Spaak slaagde in zijn moeilijke evenwichtsoefening door nooit publieke kritiek aan het adres van de VS te uiten maar steeds in het offensief tegen de VN te gaan. Bij het uitbreken van de gewapende conflicten in Katanga in december 1962 kreeg de VN kreeg de wind van voren maar werd met geen kwaad woord gerept over de VS. Met zijn oorspronkelijke doel voor ogen – het herstel van de Belgisch-Amerikaanse relaties – bleek het de juiste tactiek. Na de beëindiging van de secessie werd hij door Kennedy en alle Amerikaanse topfunctionarissen geprezen voor zijn statesmanlike position. Het waren bovendien niet alleen mooie woorden vanuit Washington. Door zijn houding had Spaak zich incontournable gemaakt voor de verdere uitstippeling van de Amerikaanse Congo-politiek.
De Belgisch-Amerikaanse relaties tijdens de Congo-crisis vertonen, ondanks de dramatische gebeurtenissen in de voormalige Belgische kolonie, geen ander beeld dan diezelfde relaties in de naoorlogse periode. Paul-Henri Spaak is gedurende die ganse periode zonder twijfel dé katalysator voor de Belgisch-Amerikaanse betrekkingen.
Bibliografie
Bibliografie
Onuitgegeven bronnen
BRUSSEL, Diplomatiek Archief van de FOD Buitenlandse Zaken. Belgische diplomatieke en consulaire briefwisseling m.b.t. de Verenigde Staten 1960 – 1963.
BRUSSEL, Fondation Paul-Henri Spaak. Archief Paul-Henri Spaak.
Uitgegeven bronnen
BEYS, J., GENDEBIEN, P.-H., VERHAEGEN, B. (eds.) Congo 1963 (Les Dossiers du C.R.I.S.P.). Brussel, s.d.
Conclusion de l'opération de l'O.N.U. au Congo 1962-1963 (Chronique de politique étrangère XVII (1964) 1). Institut Royal des Relations Internationales. Brussel, 1964.
Evolution de la crise congolaise de septembre 1960 à avril 1961 (Chronique de politique étrangère XIV (1961) 5-6). Institut Royal des Relations Internationales. Brussel, 1961.
GERARD-LIBOIS, J. en VERHAEGEN, B. (eds.) Congo 1960 (Les Dossiers du C.R.I.S.P.). Brussel, s.d.
GERARD-LIBOIS, J. en VERHAEGEN, B. (eds.) Congo 1962 (Les Dossiers du C.R.I.S.P.). Brussel, 1963.
La crise congolaise: 1er janvier 1959-15 aôut 1960 (Chronique de politique étrangère XIII (1960) 4-6). Institut Royal des Relations Internationales. Brussel, 1960.
L' ONU et le Congo: avril 1961 à octobre 1962 (Chronique de politique étrangère XV (1962) 4-6). Institut Royal des Relations Internationales. Brussel, 1962.
SCHWAR, H.D., SHALOFF, S. en LAFANTASIE, G. W. (eds.) Foreign relations of the United States, 1958-1960, XIV: Africa. Washington D. C., 1992.
SCHWAR, H. D. en LAFANTASIE, G. W. (eds.) Foreign relations of the United States, 1961-1963, XX: Congo-crisis. Washington D. C., 1994.
VERHAEGEN, B. Congo 1961 (Les Dossiers du C.R.I.S.P.) Brussel, 1962.
Verslag van de parlementaire onderzoekscommissie met het oog op het vaststellen van de precieze omstandigheden waarin Patrice Lumumba werd vermoord en van de eventuele betrokkenheid daarbij van Belgische politici. Brussel, Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, 2001.
Pers
De Standaard, 1960 – 1963.
La Libre Belgique, 1960 – 1963.
Werken
AICARDI DE SAINT-PAUL, M. La politique africaine des Etats-Unis: mécanismes et conduite. Parijs, 1984.
BALL, G.W. The Past Has Another Pattern. New York, 1982.
BALL, G.W. "Should the U.S. Fight Secret Wars?". Harper's, september 1984, p. 33-47. (Periodicals Contents Index Full Text, http://pcift.chadwyck.co.uk/ )
BRAECKMAN, C., GASIBIREGE RUGEMA, S, GERARD-LIBOIS, J. Congo - Zaïre: la colonisation, l'indépendance, le régime Mobutu, et demain? (Groupe de recherche et d'information sur la paix, Informations 20-21). Brussel, 1990.
BRASSINE, J. L' assistance technique belge au Congo: juillet 1960 - juin 1968 (Chronique de politique étrangère 21(1968), 3-4). Brussel, 1968.
BRASSINE, J. La coopération belgo-zaïroise 1960-1985 (C.R.I.S.P. Courrier hebdomadaire 1099-1100). Brussel, 1985.
CEUPPENS, J. De buitenlandse politiek van de Verenigde Staten van Amerika ten opzichte van de Democratische Republiek Congo (Kinshasa) gedurende de periode 1960-1965. Licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, Faculteit economische en sociale wetenschappen, 1970.
CHOME, J. "Nouvel épisode au Congo-Kinshasa: La dictature du Général Mobutu pourrait favoriser l'implantation des intérêts américains". Le Monde Diplomatique, augustus 1966.
CLEMENT, C. en ROOSENS, C. "La Belgique et le Congo: dimensions internationales et internes" in O. LANOTTE, C. ROOSENS, en C. CLEMENT (eds.) La Belgique et l'Afrique Centrale: de 1960 à nos jours (Les livres du GRIP 243-245). Brussel, 2000, p. 17-50.
COLLINS, C.J.L. "The cold war comes to Africa: Cordier and the 1960 Congo crisis". Journal of International Affairs, IIIL (1993) 1, p. 243-269. (Academic Search Premier, http://search.epnet.com )
COOLSAET, R. België en zijn buitenlandse politiek 1830-2000. Leuven, 2001.
DAYAL, R. Mission for Hammerskjöld: the Congo crisis. Londen, 1976.
DE RAEYMAEKER, O. en VAN DE MEERSSCHE, P. (eds.) Belgisch buitenlands beleid en internationale betrekkingen: liber amicorum Professor Omer De Raeymaeker (Studies in international relations 3). Leuven, 1978.
DE VOS, L. e.a. Lumumba. De complotten? De moord. Leuven, 2004.
DE WITTE, L. Crisis in Kongo: de rol van de Verenigde Naties, de Regering-Eyskens en het Koningshuis in de omverwerping van Lumumba en de opkomst van Mobutu. Leuven, 1996.
DE WITTE, L. De moord op Lumumba. Gent, 1999.
DUMOULIN, M. Spaak. Brussel, 1999.
DUMOULIN, M., STELANDRE, Y. en TOUSIGNANT, N. "De impact van de Koude Oorlog op de Europese politiek van België 1947-1962" in: M. VAN DEN WIJNGAERT en L. BUELLENS (eds.) Oost West, West Best: Belgie onder de Koude Oorlog (1947/1989). Tielt, 1997, p. 92-103.
EICHENBERG, R.C. (ed.) A la dérive ensemble ou séparément? Les relations entre les Etats-Unis et l'Europe dans les conférences Paul-Henri Spaak (Harvard University 1981-1984) (Bibliothèque de la Fondation Paul-Henri Spaak). Brussel, 1987.
EISENHOWER, D. Waging peace 1956-1961 (The White House years). New York, 1965.
GENDEBIEN, P.-H. L' intervention des Nations Unies au Congo 1960-1964 (Université Lovanium de Kinshasa. Institut de recherches économiques et sociales. Recherches africaines 2). Parijs, 1967.
GERARD-LIBOIS, J. Sécession au Katanga (Les études du C.R.I.S.P.). Brussel, 1963.
GIBBS, D. N. The political economy of Third World intervention: mines, money and US policy in the Congo crisis (American politics and political economy). Chicago, 1991.
GIBBS, D. N. "Dag Hammarskjold, the United Nations, and the Congo crisis of 1960-1: A reinterpretation". The Journal of Modern African Studies, XXXI (1993) 1, p. 163-174.
GIBBS, D.N. "Secrecy and International Relations". Journal of Peace Research, XXXII (1995) 2, p. 213-228.
GIBBS, D.N. "Let Us Forget Unpleasant Memories: The US State Department's Analysis of the Congo Crisis". The Journal of Modern African Studies, XXXIII (1995) 1, p. 175-180.
GIBBS, D. N. "Misrepresenting the Congo crisis". African Affairs, VC (1996) 380, p. 453-459.
GIBBS, D. N. "The United Nations, international peacekeeping and the question of 'impartiality': revisiting the... Journal of Modern African Studies, XXXVIII (2000) 3, p. 359-382.
GOVAERTS, F. "België en de Koude Oorlog" in: O. DE RAEYMAEKER en P. VAN DE MEERSSCHE (eds.) Belgisch buitenlands beleid en internationale betrekkingen: liber amicorum Professor Omer De Raeymaeker. Leuven, 1978, p. 461-484.
HELMREICH, J. E. "U.S. foreign policy and the Belgian Congo in the 1950s". Historian, LVIII (1996) 2, p. 315-328.
HELMREICH, J. E. United States relations with Belgium and the Congo, 1940-1960. Delaware, 1998.
HILSMAN, R. To move a nation: the politics of foreign policy in the administration of John F. Kennedy. New York, 1967.
History of the National Security Council, 1947-1997. 1997. http://www.whitehouse.gov/nsc/ history.html
HOSKYNS, C. The Congo since independence: January 1960-December 1961. Londen, 1965.
HUYBRECHTS, A. e.a. Du Congo au Zaïre 1960-1980: essai de bilan. Brussel, 1980.
KALB, M. The Congo Cables. The Cold War in Africa. From Eisenhower to Kennedy. New York, 1982.
KAPLAN, L. "The United States, Belgium and the Congo crisis of 1960". The Review of Politics, XXIX (1967) 2, p. 239-256.
KELLY, S. America's tyrant: The CIA and Mobutu of Zaire: how the United States put Mobutu in power, protected him from his enemies, helped him become one of the richest men in the world, and lived to regret it. Washington D.C., 1993.
KERREMANS, B. De hoed van Uncle Sam.De federale politieke besluitvorming in de VSA. Leuven, 2001.
LEFEVER, E.W. Crisis in the Congo: a United Nations force in action (Studies of U.S. policy and the U.N.). Washington D.C., 1965.
LEKIME, F. La mangeuse de cuivre: la saga de l'Union Minière du Haut-Katanga: 1906-1966. Brussel, 1992.
LEMARCHAND, R. Political Awakening in the Belgian Congo. Berkeley, 1964.
Les Etats-Unis et l'Europe: alliés ou adversaires? (Bibliothèque de la Fondation Paul-Henri Spaak) Harvard University. Center for International Affairs. Brussel, 1993.
LUYKX, T. Geschiedenis van de internationale betrekkingen sedert het Congres van Wenen. Brussel, 1971.
LUYKX, T. Politieke geschiedenis van België. Amsterdam, 1978.
MABILLE, X., TULKENS, C.-X., VINCENT, A. La Société générale de Belgique (1822-1997): le pouvoir d'un groupe à travers l'histoire. Brussel, 1997.
MACKAY, V. Africa in world politics. New York, 1963.
MAHONEY, R.D. JFK: Ordeal in Africa. New York, 1983.
MARTE, L.F. Political cycles in international relations: the cold war and Africa 1945-1990. Amsterdam, 1994.
MARTENS, L. 1958-1966: 10 jaar revolutie in Kongo: de strijd van Patrice Lumumba en Pierre Mulele. Berchem, 1998.
NZONGOLA-NTALAJA, "United States Policy toward Zaire" in: G.J. BENDER, J.S. COLEMAN en R.L. SKLAR (eds.) African Crisis Areas and U.S. Foreign Policy. Berkeley, 1985, p. 225-238.
O'BRIEN, C.C. To Katanga and Back. New York, 1962.
OOMS, W. Naar het einde van het Belgisch koloniaal avontuur. Kongo door de ogen van twee Vlaamse kranten (8 dec. 1957 – jan 1959). Licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, dept. Geschiedenis, 1998.
PILIPILI, K. Le Zaïre, la Belgique, les Etats-Unis d'Amérique: une guerre, une alliance: 1850-1989. Brussel, 1989.
ROOSENS, C. La sécession katangaise (1960-1963): aspects fondamentaux, internes et internationaux. Doctoraatsverhandeling, Université Catholique de Louvain, Institut des sciences politiques et sociales, 1981.
ROTHSCHILD, R. Un Phénix nommé Europe: mémoires 1945 – 1995. Brussel, 1997.
SCHALBROECK, I. Belgisch Kongo: de dekolonisatie van een kolonie (Retrospectief). Tielt, 1986.
SPAAK, P.-H. Combats inachevées (Les grandes études contemporaines). 2 dln. Parijs, 1969.
STRUELENS, M. The United Nations in the Congo - or ONUC - and international politics. Brussel, 1976.
Organisation des Nations Unies au Congo. S.d. http://www.un.org/Depts/DPKO/Missions/ onucF.html
VAN BILSEN, J. Kongo 1945-1965. Het einde van een kolonie. Leuven, 1993.
VAN DE MEERSSCHE, P. Internationale politiek 1945-2001. Leuven, 2002.
VAN DEN WIJNGAERT, M. en BUELLENS, L. (eds.) Oost West, West Best: Belgie onder de Koude Oorlog (1947/1989). Tielt, 1997.
VAN DEN WIJNGAERT, M., BUELLENS, L. en DECAT, F. "De buitenlandse militaire politiek van België in een gebipolariseerde wereld" in: M. VAN DEN WIJNGAERT en L. BUELLENS (eds.) Oost West, West Best: Belgie onder de Koude Oorlog (1947/1989). Tielt, 1997, p. 52-66.
VAN DEN WIJNGAERT, M. en DE PRINS, H. Van Koude Oorlog tot Nieuwe Wereldorde (Historama 4). Leuven, 1995.
VANDERLINDEN, J. 1959-1960: la crise congolaise. (La mémoire du siècle 43). Brussel, 1985.
VANDEWALLE, F. en BRASSINNE, J. Les rapports secrets de la sûreté congolaise 1959-1960. 2 dln. S.l., 1973.
VAN USSEL, M. Het woord is aan België. De rol van kleine naties in de internationale politiek. Zellik, 1992.
VERAGHTERT, K. "De naoorlogse economie en het Marshallplan 1944-1960" in: M. VAN DEN WIJNGAERT en L. BUELLENS (eds.) Oost West, West Best: Belgie onder de Koude Oorlog (1947/1989). Tielt, 1997, p. 67-81.
VERBEECK, G. "In de spiegel van de internationale politiek. België en het 'Duitse vraagstuk'" in: M. VAN DEN WIJNGAERT en L. BUELLENS (eds.) Oost West, West Best: Belgie onder de Koude Oorlog (1947/1989). Tielt, 1997, p. 85-91.
VERHAEGEN, B. en VANDERLINDEN, J. "La politique" in: A. HUYBRECHTS e.a. Du Congo au Zaïre 1960-1980: essai de bilan. Brussel, 1980, p. 109-175.
VERHAEGHE, B. Kongo-Zaïre in de Vlaamse media (1960-1980). Licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, dept. Geschiedenis, 1997.
WEISSMAN, S. R. American foreign policy in the Congo 1960-1964. New York, 1974.
WEISSMAN, S. R. "Addicted to Mobutu". Washington Montly, XXIX (1997) 9, p. 37-40.
WILLAME, J.-C. Patrice Lumumba: la crise congolaise revisitée. (Les Afriques). Parijs, 1990.
WILLAME, J.-C. "Les Relations Belgo-Zairoises: Réflexions sur une pratique de la politique étrangère". Res Publica, XXII (1980) 3, p. 433-451.
WILLAME, J.-C. Eléments pour une lecture du contentieux belgo-zaïrois. (Les cahiers du CEDAF 6). Brussel, 1988.
YOUNG, C. Politics in the Congo: decolonization and independence. Princeton, 1965.
YOUNG, C. "The Zairian Crisis and American Foreign Policy" in: G.J. BENDER, J.S. COLEMAN en R.L. SKLAR (eds.) African Crisis Areas and U.S. Foreign Policy. Berkeley, 1985, p. 209-224.
YOUNG, C. en TURNER, T. The Rise and Decline of the Zairian State. Madison, 1985.
Naslagwerken
Academic Search Premier (via EBSCO Host). 2004. http://search.epnet.com/
Annuaire administratif et judiciaire de Belgique et de la capitale du royaume. Brussel, 1960-1963.
BOBB, F. S. Historical dictionary of Democratic Republic of the Congo (Zaire) (African historical dictionaries 76). Maryland, 1999.
Department of State, Office of the Historian. S.d. http://www.state.gov/r/pa/ho/
FRANCOIS, L. en AELBRECHT, V. De vele gezichten van de nieuwste geschiedenis. Dl. 1. Bibliografie van de licentiaats- en doctoraatsverhandelingen betreffende de Belgische nieuwste geschiedenis, tot stand gebracht aan de Belgische universiteiten, buiten de seminaries voor nieuwste geschiedenis, 1975-1990. Gent, 1992.
FRANCOIS, L., VANHAUTE, E., VRIELINCK, S. De vele gezichten van de nieuwste geschiedenis. Dl. 2. Bibliografie van de licentiaats- en doctoraatsverhandelingen betreffende de nieuwste geschiedenis, tot stand gekomen aan de afdelingen geschiedenis van de Belgische universiteiten, 1975-1994. Gent, 1995.
FRANCOIS, L. De vele gezichten van de nieuwste geschiedenis. Dl. 3. Bibliografie van de licentiaats- en doctoraatsverhandelingen betreffende de nieuwste geschiedenis tot stand gekomen aan de afdelingen geschiedenis van de Belgische universiteiten, 1945-2001. Gent, 2003.
GAUS, H. (ed.) Politiek biografisch lexicon: Belgische ministers en staatssecretarissen 1960-1980. Antwerpen, 1989.
Guide des ministères: répertoire des services publics fédéraux, communautaires et régionaux de Belgique. Brussel, 1961-1963.
Historie in titels (via PICA). 2004. http://picarta.pica.nl/
Keesings Historisch Archief. 2001. http://www.kha.nl
Periodicals Contents Index Full Text. 2004. http://pcift.chadwyck.co.uk/
UN General Assembly: Resolutions and Decisions. 2004. http://www.un.org/documents/ resga.htm
UN Security Council: Resolutions. S.d. http://www.un.org/Docs/sc/unsc_resolutions.html
VAN DEN EECKHOUT, P. en VANTHEMSE, G. (eds.) Bronnen voor de studie van het hedendaagse België, 19de-20ste eeuw. Brussel, 2001.
Web of Science (via Web of Knowledge). 2004. http://www.isinet.com
