De geheimen van een Brussels topkunstwerk

De geheimen van een Brussels topkunstwerk

Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek, 1304. Het dorpje tussen Brussel, Halle en Ninove is een succesvolle bedevaartsplaats. Tussen 1525 en 1535 verschijnt een bijzonder rijk gedecoreerd beeldhouwwerk aan het hoofdaltaar van de plaatselijke kerk: een retabel. Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek, 2016. Over de kunstschat ligt een sluier van geheimen. Wie is de beeldhouwer? Wat vertellen de afgebeelde scènes? Heeft de kunstschat nog zijn oorspronkelijke vorm? Waar houden de gestolen beelden zich schuil? Mijn thesis, Het Mariaretabel van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek. De bewogen geschiedenis van een laatgotisch topstuk, maakt een reis in de tijd. Op zoek naar antwoorden. 

Het retabel als stripverhaal

Het prachtige altaarretabel in de Lombeekse kerk vertelt Het Leven van Maria. Van links naar rechts illustreert het kunstwerk de belangrijkste scènes van haar leven, als een stripverhaal. Op die manier konden ongeletterde pelgrims het verhaal uit de Bijbel beter begrijpen. Het kunstwerk toont Maria’s geboorte, haar huwelijk, de geboorte van haar zoon Jezus en haar dood.  Het altaarstuk is afkomstig uit Brussel, dat naast Antwerpen en Mechelen internationaal gekend stond als productiecentrum voor retabels.

Modieuze schoenen

Sinds de negentiende eeuw discussiëren onderzoekers over de datering van het kunstwerk. Kunsthistorici situeren het retabel aan het einde van de vijftiende eeuw. Mijn onderzoek werpt nieuw licht op die problematiek en dateert de kunstschat rond 1525-1535. De kledij en de kapsels van de figuren staan namelijk onder invloed van de Renaissance. De personages dragen schoenen en hoofddeksels die pas vanaf toen in de mode waren.

Zoektocht naar de kunstenaar

De echte naam van de beeldhouwer bleef ongekend. Specialisten gebruiken daarom de schuilnaam De Meester van Lombeek, De Meester heeft een specifieke stijl: de figuren zijn gedetailleerd en hebben karaktervolle gelaatsuitdrukkingen. Maar zeven figuren verschillen compleet. Die zeven beeldjes, waaronder de leunende soldaat, zijn gespierder. Ook hun kledij valt beweeglijker. Het resultaat van het feit dat meerdere beeldhouwers uit een atelier het retabel samen maakten? Of zijn deze zeven beeldjes later door een andere kunstenaar of door een ander atelier toegevoegd?

Kleurloos kunstwerk

In tegenstelling tot andere altaarstukken uit de zestiende eeuw is het Mariaretabel niet ingekleurd. Onderzoekers zijn het niet eens of dat al dan niet de bedoeling was. Ik vermoed dat restaurateur François Sohest de verflaag in 1848 verwijdert. Hij geeft, zoals vele kunstliefhebbers uit de negentiende eeuw, de voorkeur aan het eikenhout. De restaurateur vervangt ook enkele beelden. Zijn snijwerk is duidelijk stroever dan de rest van het beeldhouwwerk. Bovendien heeft het hout van zijn figuren een andere kleur. In 1982 restaureert het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium in Brussel het retabel voor een tweede maal. Dertien personen werken zo’n 2600 werkuren aan het kunstwerk.

Nieuwe ontdekking

Tot voor kort beweerden kunsthistorici dat het kunstwerk steeds op dezelfde plaats in het hoofdaltaar van de kerk stond. Een pas ontdekte foto toont het retabel niet in het hoofd-, maar in het zijaltaar. Uit mijn archiefonderzoek blijkt dat de pastoor in 1775 een nieuw, barok hoofdaltaar bestelde. Daardoor moest het retabel uitwijken naar een minder belangrijke plaats in de kerk: het linker zijaltaar.

Opmerkelijk: door de nieuwe opstelling waren de schilderingen op de achterzijde van de zijluiken niet meer zichtbaar. De schilderingen kwamen bovendien in contact met de vochtige buitenmuur van de kerk en vervaagden. Vandaag is het gissen naar wat de schilderijen exact voorstellen. Kunsthistorici vermoeden, op basis van wat er over blijft, dat ze de Verschijning van Christus aan zijn moeder of Christus die na zijn dood aan Maria Magdalena verschijnt als thema hebben. Tussen 1908 en 1914 verhuist het retabel opnieuw naar het hoofdaltaar, de pronkplaats van de Lombeekse kerk.

De dief als kunstkenner

In de nacht van 10 op 11 oktober 1913 plundert een dief zes houten beeldjes uit het kunstwerk. Na een intense zoektocht worden de figuren terug gevonden. De politie neemt de beeldjes in beslag op het kantoor van Van Cauwelaert in de Wetstraat in Brussel. De tweede kunstroof, in 1974, wijst in de richting van een kunstkenner. De kenner steelt namelijk enkel de meest elegante en rijkst uitgewerkte stukken uit het retabel. Slechts één van de gestolen figuren, de engel Gabriël, wordt terug gevonden. In 1993 herkent een antiquair het beeldje op de kunstmarkt. Hij koopt het beeldhouwwerk en schenkt het terug aan Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek. De engel is wel ernstig beschadigd: zijn handen en vleugels zijn verdwenen. Tijdens een derde barbaarse diefstal, in de nacht van 22 op 23 januari 1981, worden bijna alle beelden uit het retabel gerukt. De dieven zijn de kerk binnen geslopen via een ingeslagen glasraam in het koor. Maanden later vind de politie tijdens een onderzoek naar andere gestolen kunstwerken de meeste beeldjes toevallig terug. Ditmaal in een Luikse garage.

Onverantwoorde verplaatsing

Het Lombeekse retabel verlaat vier keer de Onze-Lieve-Vrouwekerk om deel uit te maken van een tentoonstelling, in 1888, 1905, 1930 en 1971. Mijn onderzoek publiceert dit overzicht voor het eerst. De kunstschat schittert tweemaal in Brussel, één maal in Antwerpen en één maal in Leuven. De tentoonstelling in Leuven (1971) krijgt kritiek: sommigen vinden het onverantwoord dat een dergelijk kunstwerk van topkwaliteit de verplaatsing van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek naar Leuven maakt.

Historisch vergroeid

Het Mariaretabel van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek is historisch vergroeid met het dorp. De kunstschat maakt deel uit van de identiteit van elke Lombekenaar. Ieder van hen heeft een mening over de datering, de kunstenaar of de inkleuring. Allen herinneren ze zich de ochtend van de barbaarse diefstal in 1981. Elke dag zoeken Lombekenaars naar oplossingen voor de vraagstukken van de Brusselse kunstschat. Mijn thesis, Het Mariaretabel van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek. De bewogen geschiedenis van een laatgotisch topstuk, maakt een reis in de tijd. En vindt antwoorden.