The Development of Unmanned Weapons and the Challenges for International Law
Onbemande wapens dagen het internationaal recht uit
Door Sanne Verschuren
Onder begeleiding van Professor Eduard Somers en Professor Rik Coolsaet
Op 2 juli 2013 voerde het Amerikaanse leger een drone-aanval uit op een verdacht erf in een afgelegen Pakistaans stammengebied. Volgens de Pakistaanse overheid werden hierbij vijf mensen verwond en kwamen zestien mensen om het leven, waaronder enkele leden van het Haqqani netwerk. Deze groep wordt verantwoordelijk geacht voor het beramen en uitvoeren van verscheidene aanvallen ten opzichte van Amerikaanse en Afghaanse veiligheidstroepen.
Onbemande wapens spelen een steeds belangrijkere rol in de hedendaagse oorlogsvoering. Een aantal landen, zoals de Verenigde Staten en Israël hebben deze nieuwe technologie reeds ingezet tijdens militaire aanvallen in Afghanistan, Irak, Pakistan, Yemen, Somalië en de Gaza-strook. Verder bezitten heel wat andere landen dit soort wapens of tonen er interesse in. Vaak aangehaalde redenen voor het gebruik van deze opkomende oorlogswapens zijn de geringe kostprijs, het verminderde risico voor het militair personeel en de mogelijkheid tot precisieaanvallen, ook in anders ontoegankelijke gebieden.
Bij het gebruik van onbemande wapens stellen zich echter vele – ook juridische – vragen. Is een onbemand wapen wettelijk? Zijn er bepaalde juridische grenzen aan het gebruik ervan? Kan deze technologie worden ingezet bij militaire acties buiten een conflictzone, zoals bijvoorbeeld in Yemen? Wie is aansprakelijk voor het mogelijke wangedrag bij het gebruik van zulke wapens? Deze opkomende technologie zal dus moeten worden getoetst aan de regels van het internationaal recht.
Onbemande wapens hebben niet alleen betrekking op onbemande vliegtuigen, zoals drones. Marine- en grondtoestellen worden eveneens in beschouwing genomen. Het onderzoek beperkt zich daarentegen tot de militaire gevechtstoepassingen van deze technologie. Momenteel worden bij het uitvoeren van zulke functies enkel toestellen ingezet die vanop afstand bestuurd worden of semiautomatisch zijn. De uiteindelijke beslissing om over te gaan tot een gewapende aanval zal steeds genomen worden door een persoon. In de toekomst, evenwel, zal er steeds meer gebruik gemaakt worden van volledig autonome wapens waarbij de uiteindelijke autorisatie voor een gewapende tussenkomst afhankelijk zal zijn van het toestel zelf, aangestuurd door een combinatie van computerprogramma’s.
Het ius ad bellum bepaalt onder welke omstandigheden een staat legaal geweld mag gebruiken ten opzichte van een andere staat. Momenteel wordt het gebruik van onbemande wapens voornamelijk gerechtvaardigd door het recht op zelfverdediging en door het verkrijgen van toestemming van de staat op wiens grondgebied de aanval zal plaatsvinden. Het gebruik van onbemande wapens beïnvloedt deze juridische concepten niet direct. Toch kunnen verschillende moeilijkheden worden vastgesteld. Men kan zich immers afvragen of de vage toestemming voor de drone-aanvallen in Pakistan vanwege de Pakistaanse regering een voldoende basis is om het drone-gebruik van de Verenigde Staten te rechtvaardigen? Er is dus dringend verduidelijking nodig met betrekking tot deze juridische concepten.
Volgens het internationaal recht kan een conflict enerzijds als een internationaal gewapend conflict en anderzijds als een niet-internationaal of intern gewapend conflict worden beschouwd. Deze kwalificatie bepaalt welke regels van het internationaal humanitair recht op het conflict van toepassing zijn. Onbemande wapens spelen een belangrijke rol in de oorlog tegen terreur. De classificatie ervan wordt echter hevig bediscussieerd in de juridische wereld. Deze zogeheten globale oorlog zou bij voorkeur moeten worden opgedeeld in sub-conflicten, waarvan de kwalificatie afzonderlijk moet worden vastgesteld. Daarnaast is er nood aan een nieuwe juridische structuur met betrekking tot de typologie van conflicten.
Indien het gebruik van onbemande wapens plaatsvindt binnen de context van één van beide type conflicten, is het oorlogsrecht van toepassing. Allereerst kan men zich de vraag stellen of deze wapens op zich legaal zijn. Staten zijn immers verplicht om nieuwe wapens te onderzoeken op hun legaliteit. Het internationaal recht bevat geen specifieke bepalingen omtrent deze wapens. Men kan wel terugplooien op de algemene juridische beginselen met betrekking tot de legaliteit van wapens, zoals de verplichting om burgers en burgerdoelwitten te onderscheiden van militaire doelwitten. Onbemande wapens die vanop een afstand bestuurd worden of semiautonoom zijn lijken deze beginselen niet te schenden. De legaliteit van autonome wapens daarentegen is erg betwistbaar. Verder is het gebruik van wapens in het internationaal recht ook aan bepaalde grenzen gebonden, zoals de principes van discriminatie en proportionaliteit. Hierbij kunnen verschillende problemen worden vastgesteld. Zo kan bijvoorbeeld de vraag gesteld worden of de zogeheten signature strikes, waarbij het stellen van verdacht gedrag voldoende is om over te gaan tot een aanval, niet in strijd is met het beginsel van discriminatie. Bovendien is het gebruik van autonome wapens uiterst problematisch.
Daarnaast worden onbemande wapens frequent ingezet buiten conflicten. In dergelijk geval zijn de algemene regels van rechtshandhaving en principes van de mensenrechten van toepassing. Zo legt het recht op leven duidelijke beperkingen op bij het uitvoeren van gerichte aanvallen ten opzichte van individuen buiten oorlogssituaties, bijvoorbeeld het bestaan van een ernstige dreiging alvorens tot een aanval over te gaan.
Regels uit het internationaal humanitair recht en de mensenrechten kunnen enkel effectief worden afgedwongen, indien er een mechanisme van aansprakelijkheid bestaat. Men kan waarnemen dat slachtoffers van aanvallen met onbemande wapens bijna geen toegang hebben tot een rechtbank en geen aanspraak kunnen maken op eventuele schadevergoedingen. Er is ook een tekort aan informatie over zulke aanvallen. Bovendien is het, zeker bij autonome wapens moeilijk om de verantwoordelijkheid voor eventueel wangedrag vast te stellen.
Naast deze juridische vragen, dringen zich ook een aantal ethische en politieke bezwaren op tegen het gebruik van onbemande wapens, zoals hun effect op de plaatselijke bevolking.
Het toenemend gebruik van onbemande wapens en de ontwikkeling naar meer autonomie ervan hebben een grote invloed hebben op het internationaal recht. Bijgevolg kan er besloten worden dat er allereerst een debat omtrent het gebruik van onbemande toestellen in de internationale gemeenschap moet worden opgestart. Vervolgens zouden enkele informele stappen kunnen worden ondernomen, zoals een gedragscode. Dit zou uiteindelijk moeten uitmonden in het onderhandelen en ondertekenen van een internationaal bindende overeenkomst tot regeling van de legaliteit en het gebruik van onbemande wapens, met maatregelen zoals een verbod op het gebruik van volledig autonome wapens, het beperken van de proliferatie van onbemande wapens en het introduceren van een regime van transparantie.
