Contrasterende herinneringen aan het leven in Belgisch-Congo
Contrasterende herinneringen aan het leven in Belgisch-Congo
Ik heb in mijn thesis voor de opleiding master in de geschiedenis niet gepoogd om dé geschiedenis van ons koloniaal verleden in Belgisch-Congo te gaan neerpennen. Ik heb me doorheen het onderzoeksproces toegelegd op het beschrijven en contrasteren van verschillende geschiedenissen van het koloniale verleden. Dit deed ik aan de hand van herinneringen van vrouwen die in Belgisch-Congo hebben geleefd gedurende de jaren ’50 en met het beeld of de herinnering die ik, als historicus in spe en exemplarisch voorbeeld voor mijn tijdsgenoten, aan Belgisch-Congo hebben. Als deze twee herinneringen aan ten opzichte van elkaar gezet werden over bepaalde thema’s, dan blijkt dat er heel uiteenlopende herinneringen/geschiedenissen bestaan over eenzelfde historische fenomeen.
Tijdens het onderzoeksproces ben ik drie vrouwen gaan interviewen over hun herinneringen aan hun leven in Belgisch-Congo gedurende de jaren ’50. Ik ben met hen in gesprek gegaan over bepaalde herinneringen en over hun ervaringen als koloniaal én als ex-koloniaal in de periode na de onafhankelijkheid van Congo in 1960.
Als onderzoeksvragen legde ik me toe op: “Hoe en in welke mate staan de herinneringen van ex-koloniale vrouwen met betrekking tot hun leven in Belgisch-Congo in contrast met het publieke geheugen aan de Belgische kolonie en met de geconstrueerde herinnering van de onderzoeker”. Ten tweede wou ik ook onderzoeken of “interactie, in de vorm van gesprekken over verschillende herinneringen en over de levensgeschiedenis, tot een verruiming van het denkkader van zowel onderzoeker als gesprekspartner” kan leiden?
Ik ben door dit onderzoek tot het (persoonlijke) inzicht gekomen dat er meerdere geconstrueerde herinneringen aan eenzelfde historische gebeurtenis kunnen bestaan naast elkaar én dat herinneren niet noodzakelijk berust op eigen empirische waarnemingen. Dit laatste inzicht groeide gedurende het onderzoeksproces, begeleid door het boek ‘Recalling the Belgian Congo, Conversations and Introspection’ van de antropologe Marie-Benedicte Dembour.
Opzet en Structuur
De thesis bestaat uit vier delen. Het eerste deel omvat deze inleiding en een historische context.
In het tweede deel bespreek ik alle theoretische en methodologische concepten die van belang zijn voor mijn onderzoek. Ik ga in op de methode van de mondelinge geschiedenis en het werken met herinneringen. Daarna beschrijf ik mijn methode door met de levensgeschiedenissen te werken. Ik maak ook enkele bedenkingen bij de noties objectiviteit en subjectiviteit.
Het derde deel is getiteld ‘de constructie van een herinnering’. In dit deel ga ik op zoek naar de constituerende elementen van mijn herinnering aan Belgisch-Congo (en van mijn generatiegenoten). Ik stel mezelf de vraag welke invloeden uit mijn individuele leven het beeld dat ik heb over Belgisch-Congo hebben gevormd. Mijn familiale context, mijn buitenlandse ervaring met ontwikkelingssamenwerking in Kenia en mijn studiekeuzes zijn hier in elk geval bepalend. Bij mijn studie is vooral mijn bachelorpaper van belang, omdat het de aanzet is geweest tot dit onderwerp. Deze bachelorpaper omvatte een literatuuronderzoek over het koloniale familieleven in Belgisch-Congo na de Tweede Wereldoorlog. Verder beschrijf ik de invloeden van publieke aard: ik buig me over de vraag wat de algemene publieke opinie is over Belgisch-Congo en over de kolonialen die er leefden. Ik bespreek daarna hoe deze thema’s aan bod komen in het huidige geschiedenisonderwijs van de derde graad van het middelbaar onderwijs en hoe bepaalde literaire en wetenschappelijke werken de beeldvorming met betrekking tot dit onderwerp hebben beïnvloed.
Het vierde deel beschrijft de ‘zoektocht naar consensus’. Bij die zoektocht baseer ik mij op de methode van Dembour. De zoektocht van de onderzoeker naar consensus én conflict in de gevoerde conversaties. Dit deel bestaat uit drie hoofdstukken:
Het eerste hoofdstuk behandelt de voorbereiding en de omstandigheden van de dialogen. Onvermijdelijk sta ik hier ook stil bij mijn vooronderstellingen, vooroordelen en theses, bij mijn verwachtingen en argumentaties voor en tijdens de dialogen. Ik ga in op de broncreatie en de verwerking en analyse van de bronnen. Ik vertel meer over mijn gesprekspartners en over hoe de gesprekken zijn verlopen. Ik sluit dat hoofdstuk af met een analyse van de waarde van het geheugen voor historisch onderzoek.
Het tweede hoofdstuk van deel vier vertelt mijn verhaal en de reacties van mijn gesprekspartners op mijn inbreng. Ik beschrijf erin hoe mijn herinnering aan Belgisch-Congo en de veronderstellingen en vooroordelen die ik had over het leven van Belgische koloniale(n) (vrouwen) in contrast staat met de herinnering van de ex-koloniale vrouwen zelf. Het zoomt ook in op mijn interpretatie van hun verhaal en hun standpunten over hun leven in Belgisch-Congo.
Ik sluit af met een synthetiserend hoofdstuk over het nut van interactie en conversatie. Hierbij haal ik het begrip van horizonten van Gadamer aan en het idee van verruiming van standpunten, gezien mijn onderzoek daarvan een illustratie is.
Conclusies
Dit onderzoek diende als een casus voor het werken met herinneringen, voor de mondelinge geschiedenis en bood inhoudelijk ook inzichten over het leven in Belgisch-Congo. Echter, het was vooral voor mezelf een kritische, historische, zelfreflectie. Door de gebruikte werkwijze heb ik geleerd mijn eigen standpunt te achterhalen en te beschrijven, en heb ik meer appreciatie gekregen voor de waarde van dialoog.
Wat ik van zeer groot belang acht als historicus en ook als leerkracht in spe, is dat men moet proberen om door interactie en conversatie met bronnen (mondeling of schriftelijk) te komen tot een tijdelijke fusie van horizonten, en een beter historisch begrip. Op deze manier kan het dominante historische narratief genuanceerd worden.
Door de interactie met mijn gesprekspartners heb ik veel opgestoken over de manier van herinneren en van beeldvorming. Ik heb hieruit geconcludeerd dat iedere persoon zich een bepaald beeld voorhoudt met betrekking tot (zo goed als) alle (historische) thema’s. Dat beeld is dynamisch en beïnvloedbaar en een confrontatie van het blikveld met andere(n) leidt tot een genuanceerder beeld over dat historisch thema.
Ik heb door de beschreven casus de theoretische concepten van het postmodernisme ter harte genomen en kunnen toetsen. Ik heb me afgekeerd van de zoektocht naar de éne historische waarheid. Ik denk dat dit mij als historicus, als leerkracht in spe en als persoon vooruit helpt en ook perspectieven biedt voor de toekomst. Misschien anderen ook?
Bibliografie
Bibliografie
Primaire bronnen:
Gesprekken met drie ex-koloniale vrouwen.
Secundaire literatuur:
Aerts, Koen, en Berber Bevernage. "Het spokend verleden en de onmacht van de rede: hoe radicaal-Vlaanderen het verleden in het heden houdt." 2008.
Anderson, Benedict. Imagined communities: reflections on the origin and spread of nationalism. Verso, 1985.
Bertaux, Daniel, en Martin Kohli. "The Life Story Approach: A Continental View." Annual Review of Sociology 10 (1984): 215-37.
Bleyen, Jan, en Leen Van Molle. Wat is mondelinge geschiedenis? Leuven: Acco, 2012.
Booth, William James. Communities of memory: on witness, identity, and justice. Cornell University Press, 2006.
Ceuppens, B. Congo Made in Flanders? Koloniale Vlaamse visies op "blank" en "zwart" in belgisch Congo. Gent: Academia Press, 2003.
———. Onze Congo? Congolezen over de kolonisatie. Leuven: Uitgeverij Davidsfonds, 2003.
Chamberlain, Mary, en Paul Thompson. Narrative and genre /Ed. by Mary Chamberlain and Paul Thompson. Routledge, 1998.
Cooper, Frederick, en Ann Laura Stoler. Tensions of empire: colonial cultures in a bourgeois world. University of California press, 1997.
de Swaan, Abram. "uitdijende kringen van desidentificatie: Gedachten over Rwanda." Amsterdams Sociologisch Tijdschrift XXIV 1 (1997): 3-23.
De Witte, Ludo. De moord op Lumumba. Van Halewyck, 1999.
Dembour, Marie-Bénédicte. Recalling the Belgian Congo: conversations and introspection. Berghahn books, 2000.
Etambala, Z.A. Het Zaïre van Mobutu. Leuven: Davidsfonds, 1996.
Etambala, Zana Aziza. Congo 55/65: van koning Boudewijn tot president Mobutu. Lannoo, 1999.
———. De teloorgang van een modelkolonie: Belgisch Congo (1958-1960). Acco, 2008.
Everaert, Hannah. "Cherchez la Femme dans la Colonie: een historische studie over Belgische vrouwen in Congo, tijdens de koloniale periode." 2008.
Eynikel, Hilde. Onze Kongo. Leuven: Davidsfonds, 1997.
———. Onze Kongo: portret van een koloniale samenleving. Standaard, 1983.
Fabian, Johannes. "Forgetful Remembering: A Colonial Life in the Congo." Africa: Journal of the International African Institute 73, no. 4 (2003): 489-504.
Gadamer, Hans-Georg. Truth and method. Sheed & Ward, 1975.
Gittins, Diana. "Silences: The case of a psychiatric hospital." In Narrative and genre. 46-62: Routledge, 1998.
Hamilton, Paula. "The Oral Historian as Memorist." The Oral History Review 32, no. 1 (2005): 11-18.
Hoerée, Lucien. Getuigen vertellen: naslagboek. Afrikagetuigenissen, 2011.
Hunt, Nancy Rose. "Colonial Anxieties about White Women in the Tropics." In Tensions of Empire: Colonial cultures in a Bourgeois World. 293-97: berkeley University of California Press, 1997.
———. "Domesticity and Colonialism in Belgian Africa: Usumbura's Foyer Social, 1946-1960." Signs 15, no. 3 (1990): 447-74.
———. "Gender en subjectvorming in koloniaal Congo." In Het geheugen van Congo, de koloniale tijd. 51-57. Gent: Uitgeverij Snoeck, 2005.
———. ""Le Bebe en Brousse": European Women, African Birth Spacing and Colonial Intervention in Breast Feeding in the Belgian Congo." The International Journal of African Historical Studies 21, no. 3 (1988): 401-32.
Kopijn, Yvette. "The oral history interview in a cross-cultural setting." In Narrative and genre. 142-59: Routledge, 1998.
Lomsky-Feder, Edna. "Life Stories, War, and Veterans: On the Social Distribution of Memories." Ethos 32, no. 1 (2004): 82-109.
Lorenz, Chris. "Unstuck in Time. Or: the sudden presence of the past." Chap. 4 In Performing the past: memory, history, and identity in modern Europe. 67-105, 2010.
Lorenz, Christoff Frederik Gijsbert. "De constructie van het verleden: een inleiding in de theorie van de geschiedenis." Boom, 1987.
Mantels, Ruben. "Schrijven over Congo: 125 jaar koloniale geschiedschrijving in perspectief." 2010.
Morez, Greet, Katrien Verbruggen, en Inge Vrijdags. Alledaagsheid en mondelinge geschiedenis: studie en toepassing in de lagere school. SHPI, 1984.
Patai, Daphne. "Constructing a Self: A Brazilian Life Story." Feminist Studies 14, no. 1 (1988): 143-66.
Portelli, Alessandro. "History-Telling and Time: An Example from Kentucky." The Oral History Review 20, no. 1/2 (1992): 51-66.
———. "Oral history as genre." In Narrative and genre. 23-45: Routledge, 1998.
———. "Oral Testimony, the Law and the Making of History: The 'April 7' Murder Trial." History Workshop, no. 20 (1985): 5-35.
———. The Order Has Been Carried Out: History, Memory, and Meaning of a Nazi Massacre in Rome. Palgrave Macmillan, 2003.
———. "The Peculiarities of Oral History." History Workshop, no. 12 (1981): 96-107.
———. "Response to Commentaries." The Oral History Review 32, no. 1 (2005): 27-33.
Potthast-Jutkeit, B. "The history of family and colonialism: Examples from Africa, Latin America, and the Caribbean." The History of the Family 2, no. 2 (1997): 115-21.
Schuermans, Willy. Geschiedenisonderwijs: een praktische handleiding voor de leraar geschiedenis. De Sikkel, 1997.
———. Memo 5: Nieuwste Tijden. De Boeck, 2007.
———. Memo 6: Nieuwste Tijden 20ste - 21ste eeuw. De Boeck, 2007.
Scott, Joan W. "Gender: A Useful Category of Historical Analysis." The American Historical Review 91, no. 5 (1986): 1053-75.
Stael, Ann, Hugo Van de Voorde, en Paul Vandepitte. Historia 5. Pelckmans, 2003.
Stoler, Ann Laura. Carnal knowledge and imperial power: race and the intimate in colonial rule. University of California Press, 2002.
———. "Rethinking Colonial Categories: European Communities and the Boundaries of Rule." Comparative Studies in Society and History 31, no. 1 (1989): 134-61.
Thompson, Paul. ""Problems of Method in Oral History"." Oral History 1, no. 4 (1972): 1-47.
Thompson, Paul Richard. The voice of the past: oral history. Oxford university press, 2000.
———. The voice of the past: oral history. Oxford university press, 1978.
Thomson, Alistair. "Making the Most of Memories: The Empirical and Subjective Value of Oral History." Transactions of the Royal Historical Society 9 (1999): 291-301.
———. "memory and remembering in oral history." In The Oxford handbook of oral history, edited by D.A. Ritchie. 77-95: Oxford University Press, 2011.
Tonkin, Elizabeth. Narrating our pasts: the social construction of oral history. Cambridge university press, 1998.
Van Bilsen, A. A. J. Kongo 1945-1965: het einde van een kolonie. Davidsfonds, 1993.
Van Bilsen, A.A.J. "Pierre Ryckmans : een uitzonderlijke biografie." Revue belge de philologie et d'histoire 74, no. 2 (1996): 445-64.
Van Bilsen, Jef. Kongo 1945-1965: Het einde van een kolonie. Leuven: Davidsfonds, 1993.
Van Damme, Paul, Hugo Van de Voorde, en Paul Vandepitte. Historia 6. Pelckmans, 2003.
Van Reybrouck, David. Congo: een geschiedenis.: De Bezige Bij, 2010.
Vangroenweghe, Daniël, en Linda Vandervelde. Rood rubber: Leopold II en zijn Kongo. Elsevier, 1985.
Vanthemsche, Guy. Congo: de impact van de kolonie op België. Lannoo, 2008.
Verlinden, Peter. Weg uit Congo: het drama van de kolonialen. Davidsfonds, 2002.
Weinsheimer, Joel C. Gadamers hermeneutics: A reading of Truth and Method. Yale University Press, 1985.
Yow, Valerie. ""Do I like Them Too Much?": Effects of the Oral History Interview on the Interviewer and Vice-Versa." The Oral History Review 24, no. 1 (1997): 55-79.
