Manuel Moschopoulos' parafrase van Ilias A
De Ilias voor iedereen
Wie is er niet geboeid door de verhalen over de Trojaanse oorlog? Ze spreken tot de verbeelding, nog tot op de dag van vandaag. Ook in het Oosten, meer bepaald in het Byzantijnse Rijk, liet men zich meeslepen door de heldhaftige strijdtaferelen die door Homeros beschreven werden in de Ilias. De Ilias werd er, net als in de Oudheid, gebruikt in het onderwijs om de Griekse taal aan te leren, maar de gewone mens vroeg zich ook af wat er zich achter de schermen van deze verhalen afspeelde.
Culturele bloei in Byzantium
De 13e-14e eeuw, een periode die gekend staat als de Paleologische Renaissance, kende onder keizer Andronikos II Paleologos (1282-1328) een culturele bloei. In die periode nam het aantal onderwijsinstellingen toe en werd er, in tegenstelling tot de vorige eeuwen, intens onderzoek gedaan naar klassieke teksten. Zo maakten Byzantijnse geleerden edities van klassiek Griekse werken waarin ze verbeteringen aanbrachten en de tekst becommentarieerden. Deze edities werden gebruikt in het onderwijs en kenden een groot succes.
Manuel Moschopoulos
Een van deze geleerden, Manuel Moschopoulos (ca. 1265 – ca. 1316), maakte niet alleen edities van werken, maar schreef ook zelf. In tegenstelling tot zijn leermeester Maximos Planudes, beroemd om zijn uitzonderlijke kennis van het Latijn, bleef Moschopoulos wat in de schaduw staan. Toch wordt hij samen met zijn leermeester en de geleerden Demetrios Triklinios en Thomas Magistros gerekend tot de belangrijkste geleerden uit de Paleologische periode.
Het werk van Moschopoulos dat hier centraal staat is een parafrase van de eerste twee boeken van de Ilias (het tweede slechts gedeeltelijk). Het genre van de parafrase was geen uitvinding van Moschopoulos: al in de Oudheid gebruikte men parafrases om de inhoud van moeilijke werken te verduidelijken, of om juist door de tekst aan te passen een bepaald retorisch effect te verkrijgen. Grammaticale parafrases dienden om de tekst te verduidelijken en retorische parafrases dienden om aan te leren hoe een bepaald woordgebruik een ander retorisch effect met zich kon meebrengen. De parafrase van Moschopoulos behoort tot de eerste categorie en staat in een traditie van parafrases van de Ilias waartoe onder meer de bekende parafrase die aan Michael Psellos (11e eeuw) werd toegeschreven.
Manuel Moschopoulos’ parafrase
De tekst van Moschopoulos’ omzetting is nog steeds bewaard. Hoewel er een editie van de tekst bestaat, heeft nog niemand zich gewaagd aan een vertaling of bespreking ervan. Daarom bied ik in mijn scriptie een eerste, Nederlandse vertaling van een stuk van deze tekst, namelijk het begin van het eerste boek van de Ilias. Daarop volgt ook een uitgebreide commentaar die de tekst van Moschopoulos vergelijkt met het origineel, wat soms tot interessante conclusies leidt. Zo komen we te weten wat men in de 14e eeuw niet meer begreep of verkeerd begreep en wat in de loop van al die eeuwen geëvolueerd was. Moschopoulos schreef deze tekst niet zonder zich te beroepen op bepaalde hulpmiddelen. Om te weten te komen waar hij de mosterd vandaan haalde, heb ik de tekst van zijn parafrase geanalyseerd en vergeleken met verschillende oudere bronnen, zoals woordenlijsten en scholia, een soort commentaren. In deze werken worden Homerische woorden of zegswijzen uitgelegd in een eenvoudigere bewoording. Juist die bewoordingen zijn gedeeltelijk terug te vinden bij Moschopoulos, wat erop kan wijzen dat hij deze bronnen gebruikte om zijn parafrase te schrijven. Wanneer nu een bepaalde bewoording slechts in één bron voorkomt, kan dit erop wijzen dat hij die bron eerder heeft gebruikt dan een andere. Aan de hand van deze redenering heb ik dan ook een conclusie getrokken uit de resultaten van mijn analyse.
Door dit onderzoek op de tekst van Moschopoulos komen de Trojaanse oorlog en de wereld van Homeros opnieuw tot leven.
