De verschillen tussen autochtonen en allochtonen aangaande slachtoffer- en daderschap bij zowel klassiek pesten als cyberpesten
Allochtone jongeren, een risicogroep wat pesten betreft?
Onze samenleving, een multiculturele samenleving? Ja, vandaag kijkt niemand nog vreemd op wanneer jongeren in Vlaamse scholen samenkomen met leeftijdsgenoten vanuit heel de wereld. De homogene klasgroep van enkele decennia geleden waar Jos, Marleen en Frans schoolliepen is geëvolueerd naar een heterogene samenstelling waarin Pablo, Achmed en Fatima geïntegreerd zijn. Nogal scherp gesteld, wilt dat zeggen dat tien verschillende leerlingen tien verschillende talen en culturen met zich meebrengen. Het is daarom best mogelijk dat deze ‘verschillende achtergronden’ enkele spanningen op school teweegbrengen, in het bijzonder op vlak van pesten.
Een pestonderzoek op maat van onze samenleving
Pestgedrag op school blijkt al generaties lang een maatschappelijke bezorgdheid te zijn. Wereldwijd worden op jaarbasis ongeveer 200 miljoen jongeren slachtoffer van pestgedrag. Aangezien de aanleiding tot zo’n pestsituatie honderd-en-één oorzaken kan hebben, is het enigszins denkbaar dat de bovengenoemde culturele tegenstellingen een potentiële voedingsbodem zijn voor pestgedrag op school. Om die reden bleek het opportuun om na te gaan of er een verschil is tussen allochtone en autochtone jongeren wat pestgedrag betreft. Aan de hand van zowel een schriftelijke als een online bevraging werd bij 1808 leerlingen uit het Vlaams en Brussels secundair onderwijs gepeild naar hun ervaringen omtrent pesten. Is het zo dat jongeren met een migratieachtergrond geviseerd worden? Of zijn zij het juist die pestslachtoffers maken?
Pestslachtoffers: een kwestie van ‘anders zijn’?
Clichématig is het op televisie ‘de jongen met het rode haar’ en ‘het meisje met de beugel’ die vaak gepest worden. Waarom worden zij juist slachtoffer en wat is de achterliggende reden hiervan? Het is duidelijk dat bovengenoemde personen gekenmerkt worden door hun opvallende eigenschap. Hetzelfde zou gelden voor allochtone jongeren. Dat is dan ook één van de mogelijke redenen waarom 13,3% van de allochtone jongeren en slechts 8,6% van de autochtone jongeren het afgelopen jaar slachtoffer werden van klassiek pesten (o.a. slaan, uitsluiten, roddels, vernederingen, etc.). De reden voor het verschil van bijna 5% kunnen we, zo blijkt, toeschrijven aan de eigenschap ‘anders zijn’. Allochtone jongeren zouden door hun afwijkende klederdracht, hun buitenlandse tongval of donkerdere huidskleur in het bezit zijn van een bepaald kenmerk waarover de autochtone jongeren niet beschikken. Dat maakt hen een makkelijk doelwit voor pesters.
De geloofwaardigheid van die mogelijke hypothese wint enkel aan kracht wanneer blijkt dat bij cyberpesten de verschillen tussen beide groepen quasi verwaarloosbaar zijn. Daar waar 4,7% van de autochtonen aangeeft online gepest te zijn, is dat bij de allochtonen 6,7%. Dat verschil van 2% is beduidend minder dan de 5% bij klassiek pestgedrag. De reden voor dat kleine percentage is eventueel te wijten aan de anonimiteit van het internet. Op het wereldwijde web is het namelijk moeilijker vast te stellen of iemands kleding, taal, culturele gebruiken of huidskleur afwijkt van de aangenomen norm in onze Vlaamse samenleving. Toch wordt bij enkele populaire jongerenwebsites (o.a. Facebook, etc.) een profielfoto gevraagd waardoor de klederdracht en huidskleur openlijk waarneembaar zijn. Zo krijgen allochtonen dan tóch –alweer- de stempel van ‘anders zijn’ opgedrukt.
Pesters: een drang tot emancipatie?
Ook de daders moeten onder de loep genomen worden. Wat allochtone jongeren betreft, geeft 11,3% aan het afgelopen jaar iemand op klassieke wijze gepest te hebben, terwijl het percentage van 3,1% autochtone pesters opmerkelijk lager ligt. Daarnaast is ook het verschil in percentage bij cyberpestgedrag duidelijk merkbaar, met 4% allochtone pesters tegenover 1,2% autochtone pesters. Mogelijkerwijs ligt het ‘wij vs. zij’-gevoel hier ook aan de basis van de geconstateerde verschillen. Doordat allochtonen door de meerderheid worden aanzien als ‘anders’, krijgen ze een minderwaardigheidsgevoel. Dat kan omschreven worden als een machtsonevenwicht of een kloof tussen ‘wij de minderheid’ vs. ‘zij de meerderheid’. Door pestgedrag te stellen, trachten ze macht, dominantie en aanzien te verwerven ten opzichte van de meerderheidsgroep. Dat met als ultieme doel om de scheefgetrokken machtsverhoudingen terug in evenwicht te brengen.
‘Van je vrienden moet je het hebben’
Ook wat omstaanders van pesten betreft, blijkt het verschil tussen allochtone en autochtone getuigen aanzienlijk groot te zijn. Bij de allochtone jongeren geeft 49,3% aan dat ze het afgelopen jaar getuige zijn geweest van een pestsituatie (klassiek en cyberpesten), hoewel dat bij de autochtone jongeren opvallend minder is, met 36,6%. Dat verschil van ongeveer 13% is te verklaren doordat wordt geconstateerd dat jongeren vooral vriendschapsrelaties aangaan met hun ‘etnisch gelijke’. Dat wil zeggen dat allochtonen vooral optrekken met allochtonen en autochtonen overwegend met autochtonen. Het gevolg daarvan is dat allochtonen meer getuige worden van pestsituaties omdat allochtone jongeren zowel meer pesten als slachtoffer worden van pestgedrag. Kortom, allochtonen zien meer vrienden gepest worden, maar ze zien ook meer vrienden pesten en dus nemen ze qua aantal meer pestsituaties waar.
Van vluchtelingencrisis naar pestcrisis?
Wanneer het aantal allochtonen in de scholen toeneemt, is het dan zo dat het aantal slachtoffers, daders en getuigen van pestgedrag verhoogt? Met de vluchtelingencrisis én de huidige resultaten uit dit onderzoek in het achterhoofd, is op die logische vraag toch enigszins een pessimistisch antwoord te verwachten. Echter, het antwoord op dit vraagstuk is enigszins rooskleurig te noemen. Cijfers tonen aan dat wanneer het aantal allochtone leerlingen in de school of klasgroep toeneemt, de verschillen tussen beide groepen aangaande de slachtoffers, daders en getuigen quasi verdwijnen. Een gezonde mix van diverse culturen blijkt dan ook de oplossing om de ervaren ‘wij vs. zij’-kloof te verkleinen en het gevoel van ‘anders-zijn’ te reduceren. De huidige vluchtelingencrisis zal dus niet zorgen voor een pestcrisis, maar eerder voor een schoolcultuur zonder stigmatisering.
Allochtonen een risicogroep?
Allochtonen zijn meer slachtoffer, dader én getuige van pestgedrag. Logischerwijs concludeert het merendeel van ons: “Allochtone jongeren zijn een risicogroep.” Een degelijke nuancering is daarom aangewezen. We vergeten namelijk één schuldige in dit hele verhaal: onszelf. Zolang wij zelf personen met een andere taal, een ander uiterlijk of andere culturele gebruiken een label opkleven van ‘anders’ of ‘vreemde’, zal het ‘wij vs. zij’-gevoel steevast blijven aangroeien. Een mentaliteitswijziging dringt zich hoe dan ook op bij elk van ons. Onze samenleving ondergaat een verandering, waarom wij dan niet?
Bibliografie
AGIRDAG, O., VAN HOUTTE, M. en VAN AVERMAET, P., “Effecten van segregatie: cognitieve en non-cognitieve uitkomsten en mechanismen” in O. AGIRDAG, W. NOUWEN, P. MAHIEU, P. VAN AVERMAET, A. VANDENBROUCKE en M. VAN HOUTTE (Eds.), Segregatie in het basisonderwijs : geen zwart-wit verhaal, Antwerpen/Apeldoorn, Garant, 2012, 68–96.
ARSENEAULT, L., BOWES, L. en SHAKOOR , L., “Bullying victimization in youths and mental health problems: ‘Much ado about nothing’?”, Psychological Medicine, 2010, 717-729.
ASENDORPF, J.B., “Beyond social withdrawal: Shyness, unsociability and peer avoidance”, Human development, 1990, 250-259.
ATLAS, R. en PEPLER, D., “Observations of Bullying in the Classroom”, The Journal of Educational Research, 1998, 86-99.
BANDURA, A., BARBARANELLI, C., CAPRARA, G., PASTORELLI, C. en R., GEEN, “Mechanisms of Moral Disengagement in the Exercise of Moral Agency”, Journal of Personality and Social Psychology, 1996, 364-374.
BANDURA, A., “Moral disengagement in the perpetration of inhumanities”, Personality and Social Psychology Review : An Official Journal of the Society for Personality and Social Psychology, Inc, 1999, 193-209.
BAUMAN, S. en DEL RIO, A., “Preservice Teachers' Responses to Bullying Scenarios: Comparing Physical, Verbal, and Relational Bullying”, Journal of Educational Psychology, 2006, 219-231.
BIJLEVELD, C. C. J. H., Methoden en Technieken van Onderzoek in de Criminologie, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2009, 357p.
BJERELD, Y., DANEBACKEN, K. en PETZOLD, M., “Differences in prevalence of bullying victimization between native and immigrant children in the Nordic countries: A parent‐reported serial cross‐sectional study”, Child: Care, Health and Development, 2015, 593-599.
BOKHORST, J., GOOSSENS, F.A., BOKHORST, C. L, DEKKER, P. A. en DE RUYTER, P.A., “ Sociaal teruggetrokken gedrag in de onderbouw: het longitudinale verband met sociometrische status en betrokkenheid bij pesten in de middenbouw”, Pedagogiek, 2002, 25-40.
BOROWSKY, I.W., TALIAFERRO, L.A. en MCMORRIS, B.J., “Suicidal thinking and behavior among youth involved in verbal and social bullying: risk and protective factors”, Journal of Adolescent Health, 2013, S4–12.
BOULTON, M., BUCCI, E. en HAWKER, D., “ Swedish and English secondary school pupils' attitudes towards, and conceptions of, bullying: Concurrent links with bully/victim involvement”, Scandinavian Journal of Psychology, 1999, 277-284.
BROWN, K., JACKSON, M. en CASSIDY, W., “Cyber-Bullying: Developing Policy to Direct Responses that are Equitable and Effective in Addressing This Special Form of Bullying”, Canadian Journal of Educational Administration and Policy, 2006, 1-36.
CARAVITA, S.C.S., SIJTSEMA, J.J., RAMBARAN, J.A. en GINI, G., “Peer influences on moral disengagement in late childhood and early adolescence”, Journal of Youth and Adolescence, 2014, 193-207.
CARNEY, A.G. en MERRELL, K.W., “Bullying in schools: Perspectives on understanding and preventing an international problem”, School psychological International 2001, 364-382.
COHEN, E.G., LOTAN, R. en CATANZARITE, L., “Treating status problems in the cooperative classroom” in S. SHARAN (Ed.), Cooperative learning: Theory and research, New York, Praeger Publishers, 1990, 203–229.
DE BOECK, A., “Over zelfwaardering, slachtofferschap van (cyber)pesten, en de beschermende invloed van vrienden” in L. BRADT, S. PLEYSIER, J. PUT, J. SIONGERS en B. SPRUYT, Jongeren in cijfers en letters: bevindingen uit de JOP-monitor 3, Leuven: Acco, 2014, 111-135.
DEBOUTTE, G., Pesten en geweld op school: Handreiking voor een daadkrachtig schoolbeleid. Brussel, Vlaams ministerie van onderwijs en vorming, 2008, 232p.
DEBOUTTE, G., “Zie je me zitten?! Argumenten voor een verbindend antwoord op pestgedrag bij leerlingen” in J. DEKLERCK, (red.), Een veelkleurig verhaal. Preventie en aanpak van probleemgedrag in het onderwijs. Leuven/Den Haag, Uitgeverij Acco, 2012, 71-97.
D’HAESE, W., “Cyberpesten bij jongeren in drie Vlaams-Brabantse scholen”, Welwijs, 2010, 16-18
DEL BARRIO MARTÍNEZ, C., MARTÍN ORTEGA, E., MONTERO GARCÍA-CELAY, I., GUTIÉRREZ RODRÍGUEZ, H., BARRIOS FERNÁNDEZ, A. en DIOS, M.J., “Bullying and social exclusion in Spanish secondary schools: National trends from 999 to 006”, International Journal of Clinical and Health Psychology, 2008, 657-677.
DE STANDAARD, Meer dan 15 miljoen Afrikanen zijn op de vlucht, 11 november 2015.
DE VOCHT, A., Basishandboek SPSS 15: Statistiek Met SPSS 15., Utrecht, Bijleveld Press, 2008, 256p.
DUFFY, M., “Web of hate: A fantasy theme analysis of the rhetorical vision of hate groups online”, The Journal of Communication Inquiry, 2003, 291-312.
ELAMÉ, E., Discriminant Bullying : A New Intercultural Challenge, Venetië, Springer-Verlag, 2013, 403p.
ELAMÉ, E., “Being bullied” in E. ELAMÉ, Discriminatory Bullying: A New Intercultural Challenge, Venetië, Springer-Verlag, 2013, 227-240.
ELAMÉ, E., BASSANI, R., STEFANI, E. en DARJO, V., “Opinions of immigrant and roma students on ethnic bullying”, in E. ELAMÉ, Discriminatory bullying, Venetië, Springer-Verlag, 2013, 107-125.
ELAMÉ, E. en BOARETTO, A. “Discriminatory bullying: Additional elements” in E. ELAMÉ, Discriminatory Bullying: A New Intercultural Challenge, Venetië, Springer-Verlag, 2013, 313-332.
ELAMÉ, E. en STEFANI, E., “Committed bullying” in E. ELAMÉ, Discriminatory Bullying: A New Intercultural Challenge, Venetië, Springer-Verlag, 2013, 241-252.
ELAMÉ, E. en STEFANI, E., “Suffered interethnic bullying” in E. ELAMÉ, Discriminatory Bullying: A New Intercultural Challenge, Venetië, Springer-Verlag, 2013, 127-143.
ELAMÉ, E., STEFANI, E. en DARJO, V., “Committed bullying” in E. ELAMÉ, Discriminatory Bullying: A New Intercultural Challenge, Venetië, Springer-Verlag, 2013, 145-161.
ELBERTS, M. en VAN DE WEERD, A., “De gevolgen van pesten worden helaas schromelijk onderschat. De gevolgen van gepest zijn, heeft maar al te vaak een levenslange impact”, 2013, En: http://aandachtvoorpesten.nl/informatie/de_gevolgen_van_pesten/index.ht…. [geraadpleegd op 1 december 2015].
FANDREM, H., STROHMEIER, D. en ROLAND, E., “Bullying and Victimization among Native and Immigrant Adolescents in Norway: The Role of Proactive and Reactive Aggressiveness”, Journal of Early Adolescence, 2009, 898-923.
GINI, G., “Italian Elementary and Middle School Students' Blaming the Victim of Bullying and Perception of School Moral Atmosphere”, The Elementary School Journal, 2008, 335-354.
GRAHAM, S. en JUVONEN, J., “Ethnicity, Peer Harassment, and Adjustment in Middle School: An Exploratory Study”, Journal of Early Adolescence, 2002, 173-199.
GRAHAM, S., “Ethnicity, peer harassment, and adjustment in middle school: An exploratory study”, The Journal of Early Adolescence, 2002, 173-199.
GREENE, M.B., “Bullying and harassment in schools” in R.S. MOSER en C.E. FRANZ (red.), Shocking violence: Youth perpetrators and victims – A multidisciplinary perspective, Springfield-Illinois: Charles C. Thomas, 2000, 72-101.
HANISH, L. en GUERRA, N., “Aggressive Victims, Passive Victims, and Bullies: Developmental Continuity or Developmental Change?”, Merrill-Palmer Quarterly, 2004, 17-38.
HASLAM, N., “Dehumanization: An integrative review”, Personality And Social Psychology Review, 2006, 252-264.
HINDUJA, S. en PATCHIN, J.W., “Cyberbullying: an exploratory analysis of factors related to offending and victimization”, Deviant Behaviour, 2008, 129-156.
HONG, J., PEGUERO, A., CHOI, S., LANESSKOG, D., ESPELAGE, D. en LEE, N., “Social Ecology of Bullying and Peer Victimization of Latino and Asian Youth in the United States: A Review of the Literature”, Journal of School Violence, 2014, 315-338.
JORDAN, T., Cyberpower. The Culture and Politics of Cyberspace and the Internet, London/New York, Routledge, 1999, 254p.
JUVONEN, J. en GROSS, E.F., “The rejected and the bullied: Lessons about social misfits from developmental psychology” in K.D. WILLIAMS, J.P. FORGAS, en W. VON HIPPEL (Eds.), The social outcast: Ostracism, Social exclusion, rejection, and bullying, New York, Psychology Press Taylor & Francis Group, 2005, 155 – 170.
KALTIALA-HEINO, R., RIMPELA, M., RANTANEN, P. en RIMPELA, A., “Bullying at School--An Indicator of Adolescents at Risk for Mental Disorders”, Journal of Adolescence, 2000, 661-674.
KEPPENS, G. en SIONGERS, J., “De ene school is de andere niet: over concentratie en segregatie in het Vlaamse scholenlandschap” in L. BRADT, S. PLEYSIER, J.PUT, J. SIONGERS en B. SPRUYT, Jongeren in cijfers en letters: bevindingen uit de JOP-monitor 3, Leuven: Acco 2014, 136-159.
KERSTENS, J. en VEENSTRA, S., “Cyberpesten vanuit een criminologisch perspectief”, Tijdschrift voor Criminologie, 2013, 375-393.
KIES KLEUR TEGEN PESTEN, Missie, Brussel, 2016. En: http://www.kieskleurtegenpesten.be/het-netwerk/missie [Geraadpleegd op 16/05/2016].
KIES KLEUR TEGEN PESTEN, Pesten, Brussel, 2015. En: www.kieskleurtegenpesten.be/pesten/kinderen#pesten. [Geraadpleegd op 11/11/2015].
KIES KLEUR TEGEN PESTEN, Plagen, Brussel, 2015. En: www.kieskleurtegenpesten.be/pesten/kinderen#plagen. [Geraadpleegd op 11/11/2015].
KOWALSKI, R.M., LIMBER, S.P. en AGATSTON, P.W., Cyber Bullying: Bullying in the Digital Age. Blackwell Publishing Ltd, 2008, 240p.
KRISTENSEN, S. en SMITH, P., “The use of coping strategies by Danish children classed as bullies, victims, bully/victims, and not involved, in response to different (hypothetical) types of bullying”, Scandinavian Journal of Psychology, 2003, 479-488.
LI, Q., “Bullying in the new playground: Research into cyberbullying and cyber victimization”, Australasian Journal Of Educational Technology, 2007, 435-454.
LIM, S.J.J. en HOOT, J.L., “Bullying in an increasingly diverse school population: A socio-ecological model analysis”, School Psychology International, 2015, 268-282.
LIVINGSTONE, S., HADDON, L., GÖRZIG, A., ÓLAFSSON, K. en EU KIDS ONLINE, “Risks and safety on the internet: The perspective of European children”, London, The London School of Economics and Political Science, 2010, 170p.
LOW, S. en ESPELAGE, D., “Differentiating Cyber Bullying Perpetration From Non-Physical Bullying: Commonalities Across Race, Individual, and Family Predictors”, Psychology of Violence, 2013, 39-52.
MA, X., “Who are the victims?” in E. SANDERS en G.D., PHYE (eds.), Bullying, Implications for the Classrooms, San Diego, 2004, 261p.
MACKLEM, G., Bullying and teasing : Social power in children's groups, New York, Kluwer Academic/Plenum, 2003, 205p.
MCKENNEY, K. S., PEPLER, D., CRAIG, W. en CONNOLLY, J., “Peer victimization and psychosocial adjustment: The experiences of Canadian immigrant youth”, Electronic Journal of Research in Educational Psychology, 2006, 239–264.
MESSINGER, A., NIERI, T., VILLAR, P. en LUENGO, M., “Acculturation Stress and Bullying Among Immigrant Youths in Spain”, Journal of School Violence, 2012, 306-322.
MORTELMANS, D. en DEHERTOGH, B., Uni- en Bivariate Analyse, Leuven, Acco, 2007, 286p.
NANSEL, T., OVERPECK, M., HAYNIE, D., RUAN, W. en SCHEIDT, P., “Relationships between bullying and violence among US youth”, Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine, 2003, 348-353.
OBERMANN, M.L., “Moral disengagement in self - reported and peer - nominated school bullying.(Report)”, Aggressive Behavior, 2011, 133-144.
OLWEUS, D., Treiteren op school: Omgaan met pestkoppen en zondebokken in de klas. Amersfoort, Academische Uitgeverij, 1992, 96p.
OLWEUS, D., Bullying at school: What we know and what we can do, Oxford, Blackwell, 1993, 140p.
O’MOORE, M. en KIRKHAM., C., “Self-esteem and its relationship to bullying behaviour”, Agressive Behavior, 2001, 269-283.
OPPEDAL, B., ROYSAMB, E. en HEYERDAHL, S., “Ethnic Group, Acculturation, and Psychiatric Problems in Young Immigrants”, Journal of Child Psychology and Psychiatry, 2005, 646-660.
O'SULLIVAN, P. en FLANAGIN, A., “ Reconceptualizing 'flaming' and other problematic messages”, New Media and Society, 2003, 69-94.
PATCHIN, J. en HINDUJA, S., “Bullies Move beyond the Schoolyard: A Preliminary Look at Cyberbullying”, Youth Violence and Juvenile Justice, 2006, 148-169.
PEDERSEN, W., “Adolescent Victims of Violence in a Welfare State”, British Journal of Criminology, 2001, 1-21.
PEETERS, M., CILLESSEN, A.H.N. en SCHOLTE, R.H.J., “Clueless or powerful? Identifying subtypes of bullies in adolescence”, Journal of Youth and Adolescence, 2010, 1041-1052.
PELLEGRINI, A. en LONG, J., “A longitudinal study of bullying, dominance, and victimization during the transition from primary school through secondary school”, British Journal Of Developmental Psychology, 2002, 259-280.
POTTIE, K., DAHAL, G., GEORGIADES, K., PREMJI, K. en HASSAN, G., “Do First Generation Immigrant Adolescents Face Higher Rates of Bullying, Violence and Suicidal Behaviours Than Do Third Generation and Native Born?”, Journal of Immigrant and Minority Health, 2015, 1557-1566.
PUMARIEGA, A., ROGERS, J. en ROTHE, K., “Culturally Competent Systems of Care for Children’s Mental Health: Advances and Challenges”, Community Mental Health Journal, 2005, 539-555.
RIGBY, K., Bullying in Schools : And what to do about it?, London, Kingsley, 1996, 286p.
RIGBY, K., “Effects of Peer Victimization in Schools and Perceived Social Support on Adolescent Well-Being”, Journal of Adolescence, 2000, 57-68.
ROBERS, S., KEMP, J. en TRUMAN, J., Indicators of school crime and safety: 2012, Washington DC, National Center for Education Statistics, U.S. Department of Education, and Bureau of Justice Statistics, Office of Justice Programs, U.S. Department of Justice, 2013, 191p.
SALMIVALLI, C., KAUKIAINEN, A. en LAGERSPETZ, K., “Aggression and Sociometric Status among Peers: Do Gender and Type of Aggression Matter?”, Scandinavian Journal of Psychology, 2000, 17-24.
SALMIVALLI, C., LAGERSPETZ, K., BJORKQVIST, K., OSTEMAN, K. en KAUKIAINEN, A., “Bullying as a Group Process: Participant Roles and Their Relations to Social Status Within the Group”. Aggressive behaviour, 1996, 1-15.
SALMIVALLI, C., “Participant role approach to school bullying: implications for interventions”, Journal of Adolescence, 1999, 453-459.
SCHERR,T. G. en LARSON, J., “Bullying dynamics associated with race, ethnicity, and immigration status” in S. R. JIMERSON, S. M. SWEARER en D. L. ESPELAGE (Eds), Handbook of bullying in schools: An international perspective, New York, Routledge, 2010, 223–234
SCHOLTE, R., ENGELS, R., HASELAGER, G. en DE KEMP, R., “Stabiliteit in pesten en gepest worden: associaties met sociaal functioneren op de basisschool en middelbare school”, Pedagogiek, 2004, 171-186.
SCHUMANN, L., CRAIG, W. en ROSU, A, “Minority In The Majority: Community Ethnicity As A Context For Racial Bullying And Victimization”, Journal of Community Psychology, 2013, 959-972.
SHIRLEY, E. en CORNELL, D., “The contribution of student perceptions of school climate to understanding the disproportionate punishment of African American students in a middle school”, School Psychology International, 2012, 115-134.
SLONJE, R. en SMITH, P.K., “Cyberbullying: Another main type of bullying”, Scandinavian Journal of Psychology, New York, 2008, 147-154.
SMOKOWSKI, P. R. en KOPASZ, K. H., “Bullying in school: An overview of types, effects, family characteristics, and intervention strategies”, Children and Schools, 2005, 101-109.
SPITZBERG B.H. en HOOBLER G., “Cyberstalking and technologies of interpersonal terrorism”, New Media & Society, 2006, 71-92.
SPRUYT, B. en ELCHARDUS, M., “Are anti-Muslim feelings more widespread than anti-foreigner feelings? Evidence from two split-sample experiments.” Ethnicities, 2012, 800-820.
STASSEN BERGER, K., “Update on bullying at school: Science forgotten?”, Developmental Review, 2007, 90-126.
STEFANEK, E., STROHMEIER, D., VAN DER SCHOOT, R. en SPIEL, C., “Bullying and Victimization in Ethnically Diverse Schools” in M. MESSER, Migrations. Dordrecht, Springer, 2012, 79-88.
STROHMEIER, D. en SPIEL, C., “Immigrant Children in Austria”, Journal of Applied School Psychology, 2003, 99-116.
SULER, J., “The online disinhibition effect”, Cyberpsychology & Behavior : The Impact of the Internet, Multimedia and Virtual Reality on Behavior and Society, 2004, 321-326.
THE ALANNAH AND MADELINE FOUNDATION, NCAB factsheet, 2007, p.1. En: http://ncab.org.au/Assets/Files/FactSheet_NCAB[2].pdf
TOKUNAGA, R.S., "Following You Home from School: A Critical Review and Synthesis of Research on Cyberbullying Victimization." Computers in Human Behaviour, 2010, 277-287.
VAN CLEEMPUT, K. en VANDENBOSCH, H., “Cyberpesten bij jongeren in Vlaanderen”, Welwijs, 2006, 3-6.
VAN CRAEN, M., VANCLUYSEN, K. en ACKAERT, J., Voorbij wij en zij?: De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat, Brugge, Vanden Broele, 2007, 311p.
VANDEBOSCH, H., VAN CLEEMPUT, K., MORTELMANS, D. en WALRAVE, M., Cyberpesten bij jongeren in Vlaanderen, studie in opdracht van het viWTA, Brussel, viWTA, 2006, 211p.
VAN DEN BROECK, H., Opvoeden in de klas: wegwijzer voor leerkrachten, Tielt, Lannoo, 2006, 192p.
VAN DEN EIJNDEN, R.J.J.M., VERMULST, A., VAN ROOIJ, T. en MEERKERK, G-J., Monitor Internet en jongeren: Pesten op Internet en het psychosociale welbevinden van jongeren, Rotterdam, IVO Factsheet, 2006, 8p.
VAN DER WAL, M. F., DE WIT, C.A.M. en HIRASING R. A., “Psychosocial health among young victims and offenders of direct and indirect bullying”, Pediatrics, 2003, 1312-1317.
VAN DORSSELAER, S., DE LOOZE, M., VERMEULEN-SMIT, E., DE ROOS, S., VERDURMEN, J., TER BOGT, T. en VOLLEBERGH, W., Gezondheid, welzijn en opvoeding van jongeren in Nederland, Utrecht, Trimbos-instituut, 2010, 229p
VEENSTRA, S., “Cyberpesten” in J. KERSTENS en W.PH. STOL (red.). Jeugd en Cybersafety. Online slachtoffer- en daderschap onder Nederlandse jongeren. Den Haag: Boom Lemma uitgevers, 2012, 73-103.
VEENSTRA, R., HUITSING, G., DIJKSTRA J.K. en LINDENBERG, S., “Wie pest wie? Een netwerkbenadering van pesten”, Justitiële verkenning, 2008, 78-92.
VEENSTRA, R., HUITSING, G, VAN DER VOORT, R. en DE WINTER, A., Pesten., 2009, p.3 En: http://www.gmw.rug.nl/~veenstra/CV/VeenstraKluwer09.pdf [geraadpleegd op 23/11/15]
VERKUYTEN, M. en THIJS, J., “Racist victimization among children in The Netherlands: The effect of ethnic group and school”, Ethnic and Racial Studies, 2002, 310-331.
VERMEULEN, A. en VANDEBOSCH, H., “Vlaamse krantenverslaggeving over cyberpesten”, Tijdschrift Voor Communicatiewetenschap, 2014, 286-304.
VERVOORT, M. H. M., SCHOLTE, R. H. J. en OVERBEEK, G., “Bullying and Victimization among Adolescents: The Role of Ethnicity and Ethnic Composition of School Class”, Journal of Youth and Adolescence, 2010, 1-11.
VLAAMS PARLEMENT, Commissievergadering – Handelingen omtrent het UNICE-rapport. Commissie voor Onderwijs en Gelijke Kansen,. Geraadpleegd op 21/10/2015. Brussel, 2013. En:https://pincette.vsko.be/Website/VSKO/VSKO_algemeen/Parlementaire_
vragen/2013/04%2520April/2013-04-25%2520Pestgedrag%2520in%2520scholen.pdf .
VLAAMSE GEMEENSCHAPSCOMMISSIE, Evolutie Nederlandstalig secundair onderwijs in Brussel – VGC leerlingentelling, 2015. Geraadpleegd op 15 maart 2016. En: www.vgc.be/sites/www.vgc.be/files/download/1415vgc-leerlingentelling_ev…
onderwijs.pdf .
VLAAMSE OVERHEID, Vlaams onderwijs in cijfers 2014-2015 – Secundair onderwijs, 2015. Geraadpleegd op 15 maart 2016. En: www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/vlaams-onderwijs-in-cijfers-201… .
VLAAMSE OVERHEID, Vestigingsplaatsen gewoon secundair onderwijs, 2015. Geraadpleegd op 20 november 2015. En: http://dataonderwijs.vlaanderen.be/onderwijsaanbod/lijst.aspx?hs=311 .
WALRAVE, M., LENAERTS, S. en DE MOOR, S., “Cyberrisks; confrontaties en omgang met risico’s” in J. BAUWENS, C. PAUWELS, C. LOBET-MARIS, Y. POULLET en M. WALRAVE, Cyberteens, cyberrisks, cybertools: Tieners en ICT, risico's en opportuniteiten, Gent, Academia Press, 2009, 123-190.
WALRAVE, M., DEMOULIN, M., HEIRMAN, W. en VAN DER PERRE, A., Cyberpesten: Pesten in bits & bytes. Brussel, Observatorium van de Rechten op het Internet, 2009, 261p.
WANG, J., IANNOTTI, R. J. en LUK, J.W., “Patterns of adolescent bullying behaviors: Physical, verbal, exclusion, rumor, and cyber”, Journal of School Psychology, 2012, 521-534.
WEGGE, D., VANDEBOSCH, H. en EGGERMONT, S., “Offline netwerken, online pesten”, Tijdschrift Voor Communicatiewetenschap, 2013, 4-18.
WHITNEY, I. en SMITH, P.K., “A survey of the nature and extent of bullying in junior/middle and secondary schools”, Educational Research, Sheffield, University of Sheffield, 1993, 3-25.
WILLIAMS, K. en GUERRA, N., “Prevalence and predictors of internet bullying”, The Journal of Adolescent Health : Official Publication of the Society for Adolescent Medicine, 2007, s14-s21.
WOLAK, J., MITCHELL, K. en FINKELHOR, D., “Online Victimization of Youth: Five Years Later”, New Hampshire, The Crimes Against Children Research Center, 2006, 79p.
YBARRA, M. L. en MITCHELL, J. K., “Youth Engaging in Online Harassment: Associations with Caregiver-Child Relationships, Internet Use, and Personal Characteristics”, Journal of Adolescence, 2004, 319-336.
YBARRA, M. en MITCHELL, K., “Online aggressor/targets, aggressors, and targets: A comparison of associated youth characteristics”, Journal of Child Psychology and Psychiatry, 2004, 1308-1316.
YBARRA, M.L., MITCHELL, K.J., WOLAK, J. en FINKELHOR, D., “Examining characteristics and associated distress related to Internet harassment: Findings from the second youth Internet safety survey”, Pediatrics, 2006, 1169-1177.
YEH, C., “Age, Acculturation, Cultural Adjustment, and Mental Health Symptoms of Chinese, Korean, and Japanese Immigrant Youths”, Cultural Diversity and Ethnic Minority Psychology, 2003, 34-48.