Gruwelijke beelden choqueren niet? Onderzoek naar het fotografische beeld van de dood in de geïllustreerde pers, 1914-1918

Tamar Cachet
Persbericht

Gruwelijke beelden choqueren niet? Onderzoek naar het fotografische beeld van de dood in de geïllustreerde pers, 1914-1918

 

Een stapel soldatenlijken, vergezeld van vier mannen die strak in de camera staren. Je kan er niet naast kijken. Evenmin kon het lezerspubliek van het Franse magazine Le Miroir dat tijdens de Eerste Wereldoorlog, waarin bovenstaande foto toen verscheen. En hoewel de zwarte kant van de oorlog duidelijk naar voor komt, omschreef Le Miroir de foto niet als een gruwelbeeld. De titel boven de foto vertelde de Franse lezer immers dat de Duitsers enorme verliezen hadden geleden. Het doel was dus niet om de lezer dus niet choqueren, maar te overtuigen van de Franse overwinning. Was het zien van lijken honderd jaar geleden, een confrontatie met de dood in oorlog, dan niet choquerend? Uit Tamar Cachet's onderzoek van foto’s van oorlogsdoden die tijdens WOI in de pers verschenen, blijkt dit inderdaad niet altijd het geval te zijn geweest.

Wanneer de mens in het verleden oorlogen en conflicten in beeld bracht, was de krijger die zijn leven heroïsch offert voor zijn vaderland traditioneel een constante figuur. In de negentiende eeuw vormde dit motief nog het representatieve beeld van oorlog. In de twintigste eeuw echter, zouden de radicaal anders gevoerde oorlogen dit beeld demythologiseren. Meer ambigue facetten van oorlog zoals angst, lijden en pijn kwamen op de voorgrond. Dit leidde ertoe dat de krijger – of de soldaat – steeds meer werd ondergebracht in de categorie van oorlogsslachtoffers in plaats van oorlogshelden. De oorlogsdoden waren niet langer helden, maar slachtoffers. En dat deed vragen rijzen over het waarom van oorlog.

Nochtans hebben landen in oorlog de steun van hun volk nodig. Daarom lieten ze het oorlogsgeweld steeds minder aan het publiek zien met positieve connotaties, maar aan de hand van foto’s van burgerslachtoffers. Men gaf deze foto’s een negatieve ondertoon zodat ze konden dienen als een beschuldigende vinger naar de vijand toe of om de oorlog in zijn geheel af te wijzen. Bijgevolg is de dood in oorlog een taboe geworden. Denk maar aan de recente discussies in de pers over het al dan niet publiceren van de expliciete foto’s die magnumfotograaf Jérôme Sissini had genomen van de slachtoffers van de MH17 vliegtuigramp.

Historici zien de Eerste Wereldoorlog steevast als keerpunt in deze evolutie. Het industriële en totale karakter ervan zou het 19de-eeuwse beeld van de heldendood op het slagveld hebben vervangen door het beeld van een anonieme en gruwelijke dood. De soldaten stierven immers steeds minder in combat, maar door bommenregens en gasaanvallen in de loopgraven, zonder dat we echt nog kunnen spreken van de klassieke heroïsche dood.

Dit idee van een radicaal keerpunt moet niet afgewezen worden, maar vraagt wel meer nuance. Het onderzoek van de geïllustreerde pers uit de Eerste Wereldoorlog toont immers aan dat expliciete foto’s van dode soldaten weldegelijk werden afgedrukt.

Als foto’s van oorlogsdoden wel werden getoond aan het publiek, hoe werd hun publicatie dan gerechtvaardigd? Foto’s van vijandelijke soldatenlijken werden ingezet als bewijs dat die vijand grote verliezen leed. Een duidelijk voorbeeld is bovenstaande foto. De burgerdoden van de eigen zijde werden dan weer zoals vandaag getoond als aanklacht tegen de barbaarsheid van de vijand. Nederland nam als neutraal land duidelijk een andere positie in. Men behield enigszins de neutraliteit en benadrukte niet zozeer de gruwel waarin een bepaalde partij aan het front verkeerde, maar eerder de gruwel an sich. Foto’s van burgerdoden werden door Nederlandse magazines ingezet, niet om een bepaalde partij, maar om de oorlog in haar totaliteit te veroordelen.

Na 1915 waren de doden evenwel steeds minder zichtbaar in de pers. Foto’s van burgerdoden werden nog geregeld gepubliceerd, maar de gesneuvelde soldaten verdwenen uit beeld. In dit opzicht vormde de Eerste Wereldoorlog dus een keerpunt in de beeldvorming van oorlogsdoden in de pers. Volgens de Franse historici Joëlle Beurier en Olivier Forcade is dit te wijten aan de gruwelijke foto’s zelf. De vele foto’s van de vijandelijke soldaten die op afgrijselijke wijze om het leven waren gekomen, zouden een dood hebben getoond die onaanvaardbaar was voor het thuisfront. Zelfs al betrof het de vijand.

Maar het is deze verklaring voor WOI als keerpunt dat genuanceerd moet worden. De transformatie in de beeldvorming van oorlogsdoden werd niet veroorzaakt door het vermeende realisme van het fotografisch medium. Ondanks de drastische vermindering in aantal, verschenen tot op het einde van de oorlog immers nog steeds enkele expliciete foto’s van oorlogsdoden. Daarenboven werden ze nog steeds op dezelfde wijze gebruikt als in 1914. Die foto’s waren ook in 1918 dus niet choquerend.

Bovendien bleek de bovenstaande foto na de oorlog te zijn hergebruikt. Ditmaal niet aan Franse, maar aan Duitse zijde. De Duitse nationalistische oorlogsfotograaf Hermann Rex publiceerde het in 1926 in zijn fotoboek Der Weltkrieg in seiner rauhen Wirklichkeit. Met dit boek wilde hij aantonen dat het Duitse leger in werkelijkheid niet was verslagen. Boven deze foto plaatste hij daartoe een titel die volgens hem de ‘ware’ betekenis van heroïsme benadrukte: de nobele zelfopoffering voor het vaderland. Ondanks deze radicaal andere betekenis, was ook dit niet choquerend.

Maar Rex was niet de enige die de foto recycleerde. De Duitse pacifist Ernst Friedrich publiceerde het in zijn bekende fotoboek “Krieg dem Kriege”. Ditmaal moest de foto wél choqueren en een afkeer van oorlog opwekken.

Het feit dat eenzelfde gruwelijke beeld zowel als een choquerende en een niet choquerende foto kon worden ingezet, toont aan dat fotografisch bewijsmateriaal voor de realiteit van de dood in oorlog kwetsbaar is. Eerder dan reproducties van de realiteit, moeten deze foto’s gezien worden als aanwijzingen voor de intenties van de degene die de foto gebruikt. In deze intenties moet de verklaring voor het keerpunt dat WOI betekende gezocht worden. Een eventuele inherente betekenis van beelden moet genuanceerd worden. Het is immers het gebruik van de foto dat de aard en de sterkte van de shock bepaalt die men met een foto wil overbrengen. Zelfs al lijkt een foto van de dood - dat beangstigend, dat onbekende eindpunt van ieders leven – intrinsiek choquerend.

Bibliografie

 

Bibliografie

(1) Uitgegeven bronnen

- Geïllustreerde pers

1914 Illustré. Brussel: Van Cortenbergh, Nr 1 - 183, augustus 1914 - maart 1918.

Berliner Illustrirte Zeitung. Berlijn: Ullstein Verlag, 2 augustus 1914 – 10 november 1918.

Het Leven Geïllustreerd. Amsterdam: Frans Van Erlevoordt, 11 augustus 1914 – 31 december 1918.

Le Miroir. Parijs: Le Petit Parisien, 9 augustus 1914 – 29 december 1918.

The War Illustrated. Londen: Amalgamated Press, 22 augustus 1914 – 28 december 1918.

- Fotoboeken

Friedrich, Ernst. Krieg Dem Kriege. Berlijn, 1924.

Innes, T.W., and Ivor Castle. Covenants with Death. Londen: The Daily Express, 1934.

Rex, Hermann. Der Weltkrieg in Seiner Rauhen Wirklichkeit 1914-1918; Kriegs- Bilderwerk mit 600 Bildern Aus allen Fronten nach authentischen, wahrheitsgetreuen, photographischen Originalaufnahmen durch den Kriegsphotographen Hermann Rex, 1926.

- Postkaart

Feldpostkarte, private collectie Wim van de Hulst, ca. 1916-1917.

 (2) Boeken, bijdragen in verzamelwerken en artikels

Altena, Marga. Visuele strategieën: fotos en films van fabrieksarbeidsters in Nederland (1890-1919). Amsterdam: Aksant, 2003.

Amara, Michaël. “La Propagande Belge et L’image de La Belgique Aux Etats-Unis Pendant La Première Guerre Mondiale.” Belgisch Tijdschrift Voor Nieuwste Geschiedenis 31, no. 1–2 (2000): pp. 173–228.

Apel, Dora. “Cultural Battlegrounds: Weimar Photographic Narratives of War.” New German Critique, no. 76 (1999): pp. 49-84.

Ariès, Philippe. Essais sur l’histoire de la mort en Occident: du Moyen Age à nos jours. Paris: Seuil, 1977.

Barthes, Roland. “Le Message Photographique.” Communications 1, no. 1 (1961): pp. 127–38.

———. “Myth, Today.” In A Barthes Reader, pp. 93–149. New York: Hill and Wang, 1982.

Barthes, Roland. Camera Lucida: Reflections on Photography. Translated by Richard Howard. New York : Hill and Wang, 1982.

Batchen, Geoffrey. Forget Me Not: Photography & Remembrance. New York: Princeton architectural press, 2004.

———. “Seeing and Saying: A Response to ‘incongruous Images’ ” History and Theory 48, no. 4 (2009): pp. 26–33.

Bauwelinck, Egon. “Het zweet en het bloed van hulpelooze dutsen’. De schaduwzijde van een historische foto.” Brood en rozen: tijdschrift voor de geschiedenis van sociale bewegingen, no. 4 (2013): pp. 40–51.

Beunders, Henri. “Oorlogsfotografie: de duistere betekenis van beelden.” In Het beeld in de spiegel: historiografische verkenningen: liber amicorum voor Piet Blaas, edited by Mulier Haitsma, Piet Blaas, and Oste Gaspard Eco, pp. 19–38. Hilversum: Verloren, 2000.

Beunders, Henri, and Martijn Kleppe. “Een Plaatje Bij Een Bron of Bron van Onderzoek? Fotografie Verwerft Geleidelijk Een Plek in de Historisceh Wetenschap.” Groniek 187 (2010): pp. 121–39.

Beurier, Joëlle. “Images, Violence et Masculinités. Les Presses Illustrées Française et Allemande En Grande Guerre.” Doctoraatscriptie, Institut universitaire de Florence, 2007.

———. “Information, Censorship or Propaganda? The Illustrated French Press in the First World War.” In Untold War: New Perspectives in First World War Studies, edited by Heather Jones, pp. 293–324. Leiden: Brill, 2008.

———. “Voir Ou Ne Pas Voir La Mort? Premières Réflexions Sur Une Approche de La Mort Dans La Grande Guerre.” In Voir Ne Pas Voir La Guerre, edited by Laurent Gervereau et. alli., pp. 63–69. Parijs: Somogy, 2001.

Bool, Flip, and G.J. Rook. de. Het Leven, 1906-1941: een weekblad in beeld. ’s-Gravenhage: Haags Gemeentemuseum, 1981.

Boom, Mattie. “Visuele Massacultuur Als Historische Bron. Het Geïllustreerde Tijdschrift in WOI.” Skript, no. 3 (1983): pp. 203–17.

Boom, Mattie, and Marten van Sinderen. “De Geïllustreerde Pers in de Eerste Wereldoorlog. Een Kunsthistorische Erkenningstocht Op Het Terrein van de Visuele Massamedia.” Doctoraatscriptie, Leiden, 1983.

Bowen, Claire. “War Pictures for Peace: Ernst Friedrich’s War Against War.” Arts of War and Peace, 2013, pp. 57–64.

Brennen, Bonnie, and Hanno Hardt, eds. Picturing the Past: Media, History and Photography. University of Illinois press, 1999.

Burke, Peter. Eyewitnessing: The Uses of Images as Historical Evidence. London : Reaktion books, 2001.

Cachet, Tamar. “De Dode Vijand. Sensatie.” In Shooting Range: Fotografie in de Vuurlinie?, edited by Inge Henneman, p. 98. Gent en Antwerpen: AsaMER en FoMu, 2014.

———. “Strijdmiddel: Officiële Frontfotografie.” In Shooting Range: Fotografie in de Vuurlinie?, edited by Inge Henneman, p. 70. Gent en Antwerpen: AsaMER en FoMu, 2014.

———. “Taboe. Het Onsterfelijke Vaderland.” In Shooting Range: Fotografie in de Vuurlinie?, edited by Inge Henneman, pp. 94–96. Gent en Antwerpen: AsaMER en FoMu, 2014.

Campbell, David. “Horrific Blindness: Images of Death in Contemporary Media.” Journal for Cultural Research 8, no. 1 (January 2004): pp. 55–74.

Capdevila, Luc, and Danièle Voldman. War Dead Western Societies and the Casualties of War. Translated by Richard Veasey. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2006.

Carmichael, Jane. First World War Photographers. London: Routledge, 2003.

Chielens, Piet, Hannelore Decoodt, Bert Hogenkamp, Pascal Cornet, Strop, Bruno De Wever, and Rudi Vranckx. Deadlines: Oorlog, Media En Propaganda in de 20ste Eeuw. Gent : Ludion, 2002.

Chong, Dennis, and James N. Druckman. “Framing Theory.” Annual Review of Political Science 10, no. 1 (2007): pp. 103–26.

Coppens, Jan. De bewogen camera: protest en propaganda door middel van fotos. Meulenhoff/Landshoff, 1982.

Craig, Robert. “Fact, Public Opinion, and Persuasion: The Rise of the Visual in Journalism and Advertising.” In Picturing the Past: Media, History and Photography, by Bonnie Brennen and Hanno Hardt, pp. 36–59. University of Illinois press, 1999.

Creutz, Martin, and Régis Croenne. “Les Journalistes et La Censure Dans l’Empire Allemand Pendant La Grande Guerre.” Guerres Mondiales et Conflits Contemporains, 1993, pp. 101–9.

D’Haenens, Leen. “Euro-Vision The Portrayal of Europe in the Quality Press.” Gazette 67, no. 5 (2005): pp. 419-440.

Daghelet, Inneke. “Illustrated, Illustrierte, Illustrée... de Pers.” In Shooting Range: Fotografie in de Vuurlinie?, edited by Inge Henneman, pp. 26–28. Gent en Antwerpen: AsaMER en FoMu, 2014.

De Bens, Els. De Pers in België: Het Verhaal van de Belgische Dagbladpers Gisteren, Vandaag En Morgen. Tielt : Lannoo, 2001.

Deslé, Rein. “WOI: Een Kentering.” In Shooting Range: Fotografie in de Vuurlinie?, edited by Inge Henneman, p. 15. Gent en Antwerpen: AsaMER en FoMu, 2014.

Dewitz, Bodo von. So wird bei uns der Krieg geführt: Amateurfotografie im Ersten Weltkrieg. München: Tuduv-Verlagsgesellschaft, 1989.

Dewitz, Bodo von, and Museum Ludwig (Cologne, Allemagne). Kiosk: Eine Geschichte Der Fotoreportage, 1839-1973. Göttingen: Steidl, 2001.

Durham, Meenakshi Gigi, and Douglas Kellner. Media and Cultural Studies: Keyworks. Malden, MA: Blackwell, 2006.

Edwards, Elizabeth. “Material Beings: Objecthood and Ethnographic Photographs.” Visual Studies 17, no. 1 (2002): pp. 67–75.

———. “Photography and the Material Performance of the Past.” History and Theory 48, no. 4 (2009): pp. 130–50.

Edwards, Elizabeth, and Janice Hart. Photographs Objects Histories on the Materiality of Images. London Routledge, 2010.

Entman, Robert M. “Framing: Toward Clarification of a Fractured Paradigm.” Journal of Communication 43, no. 4 (1993): pp. 51–58.

Forcade, Olivier. “Voir et Dire La Guerre À L’heure de La Censure (France, 1914-1918).” Le Temps Des Médias, no. 4 (2005): pp. 50–62.

Foucault, Michel. The Archeology of Knowledge. Translated by Alan Sheridan-Smith. New York: Pantheon Books, 1972.

Gamson, William A., and Andre Modigliani. “Media Discourse and Public Opinion on Nuclear Power: A Constructionist Approach.” American Journal of Sociology 95, no. 1 (1989): pp. 1–37.

Goldberg, Vicki. The Power of Photography: How Photographs Changed Our Lives. 1st ed. New York: Abbeville Press, 1991.

Gorer, Geoffrey. “The Pornography of Death.” Encounter 5, no. 4 (1955): pp. 49–53.

Guillot, Hélène. “La section photographique de l’armée et la Grande Guerre.” Revue historique des armées, no. 258 (2010): pp. 110–17.

Gutting, Gary. Foucault: A Very Short Introduction. Oxford : Oxford university press, 2005.

Holzer, Anton, and Österreichische Nationalbibliothek. Bildarchiv. Die Andere Front: Fotografie Und Propaganda Im Ersten Weltkrieg. Darmstadt : Primus, 2007.

Keilbach, Judith. “Photographs, Symbolic Images, and the Holocaust: On the (im) Possibility of Depicting Historical Truth.” History and Theory 48, no. 2 (2009): pp. 54–76.

Keller, Ulrich. “Der Weltkrieg Der Bilder. Organisation, Zensur Und Ästhetik Der Bildreportage 1914–1918.” Fotogeschichte 33, no. 130 (2013): pp. 5–50.

———. “Photojournalism around 1900: The Institutionalization of a Mass Medium.” In Shadow and Substance: Essays on the History of Photography, edited by Kathleen K. Collins, Estelle Jussim, and Heinz K. Henisch, pp. 283–304. Troy : Amorphous institute press, 1990.

Knappett, Carl. “Photographs, Skeuomorphs and Marionettes Some Thoughts on Mind, Agency and Object.” Journal of Material Culture 7, no. 1 (2002): pp. 97–117.

Kopytoff, Igor. "The Cultural Biography of Things." In The Social Life of Things: Commodities in Cultural Perspective, Edited by Arjun Appadurai, pp. 64-94. Cambridge; New York: Cambridge University Press, 1986.

Leenaerts, Danielle. Petite histoire du magazine Vu (1928-1940): entre photographie d’information et photographie d’art. Parijs: Peter Lang, 2010.

Lorenz, Chris. De constructie van het verleden: een inleiding in de theorie van de geschiedenis. Boom, 2002.

Magerman, Maureen. “Pers: Vraag En Aanbod.” In Shooting Range: Fotografie in de Vuurlinie?, edited by Inge Henneman. Gent en Antwerpen: AsaMER en FoMu, 2014.

Mirzoeff, Nicholas. An Introduction to Visual Culture. London : Routledge, 1999.

———. The Visual Culture Reader. London : Routledge, 1998.

Mitchell, W.J.T. Picture Theory: Essays on Verbal and Visual Representation. Chicago (Ill.): University of Chicago press, 1994.

Moeller, Susan D. Compassion Fatigue: How the Media Sell Disease, Famine, War, and Death. Routledge, 1999.

Morelli, Anne. Elementaire principes van oorlogspropaganda: bruikbaar bij koude, warme of lauwe oorlogen. Translated by Wim De Neuter. EPO, 2003.

Möring, Marcel. “We Zien Niet Wat We Zien.” De Groene Amsterdammer 35 (2012): pp. 34–36.

Novick, Peter. That Noble Dream: The Objectivity Question and the American Historical Profession. Cambridge university press, 1988.

O’Loughlin, Ben. “Images as Weapons of War: Representation, Mediation and Interpretation.” Review of International Studies 37, no. 1 (2011): pp. 71–91.

Pas, Johan. “Een Fotoboek als een Fosforbom. Ernst Friedrichs ‘Oorlog aan de Oorlog’”, In Shooting Range: Fotografie in de Vuurlinie?, edited by Inge Henneman, pp. 211-219. Gent en Antwerpen: AsaMER en FoMu, 2014.

Pector, Michaël. “ ‘Het Front Gefotografeerd’: Officiële Fotografie in België En Groot-Brittannië Tijdens de Eerste Wereldoorlog En Het Gebruik Ervan in de Naoorlogse Tijd.” Masterscriptie, Universiteit Gent, 2005.

Schneider, Thomas. “Narrating the War in Pictures: German Photo Books on World War I and the Construction of Pictorial War Narrations.” Journal of War & Culture Studies 4, no. 1 (2011): pp. 31–49.

Sontag, Susan. Kijken Naar de Pijn van Anderen. Translated by Heleen ten Holt. Amsterdam: Bezige Bij, 2003.

———. On Photography. New York : Picador, 1977.

Sorgeloos, Claude, and Lieven Struye. 150 Jaar Pers Kijken Anderhalve Eeuw Geïllustreerde Informatie in België. Brussel Gemeentekrediet van België, 1980.

Tagg, John. “Neither Fish nor Flesh.” History and Theory 48, no. 4 (2009): pp. 77–81.

Taylor, John. “Atrocity Propaganda in the First World War.” In Shadow and Substance: Essays on the History of Photography, edited by Kathleen K. Collins, Estelle Jussim, and Heinz K. Henisch, pp. 305–15. Troy : Amorphous institute press, 1990.

———. Body Horror: Photojournalism, Catastrophe and War. Manchester University Press, 1998.

———. War Photography: Realism in the British Press. London: Routledge, 1991.

“The Press: War Weeklies.” Time, September 25, 1939.

Thomas, Julia. “The Evidence of Sight.” History and Theory 48, no. 4 (2009): pp. 151–68.

Tucker, Jennifer, and Tina Campt. “Entwined Practices: Engagements with Photography in Historical Inquiry.” History and Theory 48, no. 4 (2009): pp. 1–8.

Velghe, Elviera. “Voorwoord.” In Shooting Range: Fotografie in de Vuurlinie?, edited by Inge Henneman, p. 9. Gent en Antwerpen: AsaMER en FoMu, 2014.

Verschaffel, Bart. “Verschrikkelijke Beelden. Over de Voorstelling van Het Ergste.” De Witte Raaf 162 (maart 2013): s.p..

Von Dewitz, Bodo. “German Snapshots from World War I.” In War/ Photography: Images of Armed Conflict and Its Aftermath., edited by Anne Wilkes Tucker and Will Michels. Houston: Museum of fine arts, 2012.

Zervigon, Andrés Mario. “Postcards to the Front: John Heartfield, George Grosz and the Birth of Avant-Garde Photomontage.” In Postcards: Ephemeral Histories of Modernity., edited by David Prochaska and Jordana Mendelson, pp. 54–69. University Park: Pennsylvania State university press, 2010.

 

(3) Internetbronnen

Wallart, Claudine. “Lille Tijdens de Duitse Bezetting.” Chemins de Mémoire 14-18. Accessed July 25, 2014. http://www.wegenvanherdenking-noordfrankrijk.com/geschiedenis/de-nord-e….

 

(4) Krantenartikels

Naegels, Tom. “Onwezenlijke En Daardoor Relevante Beelden.” De Standaard, July 23, 2014. Accessed July 27, 2014. http://www.standaard.be/cnt/dmf20140722_01187429.

Vanlommel, Sofie. “Horror in de Krant, Moet Dat?” De Morgen, July 25, 2014. Accessed July 27, 2014. http://s.demorgen.be/1959939.

Universiteit of Hogeschool
Geschiedenis
Publicatiejaar
2014
Kernwoorden
https://twitter.com/TamarCachet
Share this on: