Georges Lorand (1860-1918): Een transnationale progressieve liberaal.
Georges Lorand.
In deze ‘intellectuele biografie’ van Georges Lorand, een invloedrijk figuur binnen het progressieve liberalisme van de late 19de eeuw, wordt zijn ideeënkader geanalyseerd in dialectiek met andere ideologische configuraties. Georges Lorand is een figuur die iets of wat in de vergetelheid is geraakt binnen de historiografie. Hij wordt vooral vernoemd als een criticus van het koloniale beleid van Leopold II. Door deze eenzijdige focus wordt echter afbreuk gedaan aan de complexiteit van een persoon zoals Georges Lorand; die juist vooral opvalt door zijn, eclectische persoonlijkheid. In deze studie zullen we dan ook het ideeënkader van Georges Lorand bestuderen in dialoog met andere denksystemen. Aan de hand van een thematische ordening werd deze interactie uitgebreid bestudeerd. Tevens was het uitgangspunt van deze verhandeling om via dit singuliere perspectief, de beweegredenen te onderzoeken van een individuele actor in transnationale netwerken. Zo was Georges Lorand in vele nationale en internationale organisaties actief zoals: de Fédération nationale des Sociétés de Libre Pensée, de Ligue Belge des Droits de L’homme et du Citoyen en de Société Belge de l’Arbitrage et de la paix. Waarbij via deze ‘egonetwerk’ benadering werd getracht om een aanvulling te bieden op de macro-analytische internationale geschiedenis, waarbij de individuele actoren van transnationale netwerken slechts oppervlakkig worden bestudeerd. Deze ‘intellectuele biografie’ bestudeert een breed spectrum aan thema’s, zo wordt vooral de nadruk gelegd op het feit dat nationalisme en internationalisme geen contradictoire ideeënkaders vormde. En aan de hand van deze solitaire ‘egonetwerk’ analyse wordt beargumenteerd dat België op het einde van de 19de eeuw een belangrijke voortrekkersrol vervulde op het internationale politieke toneel. Het actieve engagement van Georges Lorand, binnen de verschillende transnationale netwerken waarvan hij lid was, laat zich niet herleiden tot één centraal ideologisch element. Ook hier was er een interactie tussen verschillende ideologische configuraties zoals: antiklerikalisme, liberalisme, sociaaldemocratie en vrijzinnigheid. Maar het actieve engagement van Georges Lorand werd wel bepaald door een positivistisch vooruitgangsgeloof, dat ook terugkwam bij tijdgenoten en leden van deze transnationale netwerken. Dat vertaalde zich bij Lorand in een sterk individueel zelfbewustzijn en een geloof in de maakbaarheid van de samenleving, dat sterk samenhing met de wetenschap. Dit zagen we bijvoorbeeld terugkomen in de verschillende transnationale netwerken zoals: de interparlementaire unie en de International Arbitration and Peace Association met zijn Belgische aftakking de Société Belge de l’Arbitrage et de la Paix. Georges Lorand was ervan overtuigd dat het internationaal recht, als een wetenschappelijke methode , chaos en conflict tussen natiestaten kon voorkomen. Hij verdedigde op de internationale congressen, voor de Eerste Wereldoorlog, de oprichting van juridische mechanismen voor internationale arbitrage. Met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog bleek dat het internationalisme van de decennia ervoor het opkomende nationalisme niet had kunnen indijken. Sommige stellen dat het een utopische droom was die uitmondde in een illusie. De historica Glenda Sluga, gespecialiseerd in internationale geschiedenis formuleerde het echter anders; “Ultimately the history of internationalism travels along a characteristic narrative line from utopia to desillusionment, but no more than the tales that can be told of imagined national communities”. De ervaring van de Eerste Wereldoorlog versterkte het geloof van Georges Lorand in een internationale samenwerking. Hij stelde dat de doctrine van de absolute staatssoevereiniteit zijn bestaansrecht had verloren. In 1917 stelde hij dat het noodzakelijk was om zo snel mogelijk een internationaal juridisch kader uit te bouwen. Hij schaarde zich dan ook achter het voorstel van Woodrow Wilson voor de oprichting van een Volkenbond. Maar nog steeds bleef de natiestaat in zijn denken het enige kader voor het ideaal van een directe democratie. Beinvloed door een sociaalwetenschappelijk vooruitgangsoptimisme zweefde het gedachtengoed van Georges Lorand tussen idealisme en het utopische. Toch zag hij in Zwitserland de verwezenlijking van zijn ideaalbeeld. We hebben in het hoofdstuk ‘internationale solidariteit’ beargumenteerd dat het internationalisme zich niet altijd manifesteerde in een utopie en desillusie. In de besproken solidariteitsacties slaagden de verschillende non-gouvernementele actoren in hun opzet om de publieke opinie te mobiliseren over de nationale grenzen heen, ondanks de culturele en sociale verschillen. Hierbij werd het belang van de pers benadrukt als een transnationale actor in de overdracht van politieke en culturele transfers. De pers had door zijn periodieke berichtgeving een belangrijke rol in het creëren van transnationale sympathisanten. Georges Lorand hanteerde de pers om zijn politieke ideeën transnationaal te propageren, zeker als we kijken naar zijn correspondentie in verschillende buitenlandse kranten. Hiernaast hebben we de rol van individuele actoren bestudeerd aan de hand van de activiteiten van Georges Lorand binnen deze internationale solidariteitsacties. In de zaak rond de Antwerpenaar Edward Joris nam hij mee het initiatief om de berichtgeving te sturen, invloedrijke mensen aan te spreken en een transnationale mobilisatie op gang te trekken. De interpersoonlijke contacten door de internationale congressen en denkfora waren hierbij een cruciaal element. Dit belang van persoonlijke relaties hebben we ook aangekaart in de context van de Belgische Ligue des droits de l’Homme. Zo ontstond er pas een nauwe samenwerking tussen de Franse en Belgische liga onder het voorzitterschap van Georges Lorand. Concluderend kunnen we stellen dat het ideeënkader van Georges Lorand zeer vooruitstrevend was, met opvattingen die in onze hedendaagse samenleving nog van tel zijn. Ondanks het feit dat het progressieve liberalisme als onafhankelijke partij een kort parlementair bestaan heeft gekend, had het een belangrijke invloed op andere politieke strekkingen. Zo was het programma van de Progressistische Congressen op vele punten vooruitstrevend en zijn tijd ver vooruit. De historici Carmen Van Praet en Bart d’Hondt stelde hierover; “Het feit dat de liberale progressisten geen rechtstreekse erfgenamen hebben in ons huidig versplinterd politiek landschap, doet niets af aan de rol die ze in de 19de eeuw hebben gespeeld bij de ‘modernisering’ en ‘humanisering’ van ons maatschappelijk denken”. We hebben met deze studie getracht om een licht te werpen op een belangrijk figuur binnen deze progressief liberale stroming, waarbij we de nadruk hebben gelegd op de veelvormigheid en de heterogeniteit van ideeën binnen deze partij. Het ideeënkader van Georges Lorand kan dus niet zomaar veralgemeend worden. Daarnaast hebben we het gedachtengoed van Georges Lorand gekaderd binnen verschillende transnationale netwerken. We hopen dat deze bescheiden studie de eclectische persoonlijkheid en het complex ideeënkader van Georges Lorand in zekere zin verwoord heeft.
Bibliografie Bronnen -Onuitgegeven bronnen ACDP: Archief César De Paepe: Internationaal instituut voor sociale geschiedenis te Amsterdam (IISG). Antwerpen, Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven, Archief van de familie Resseler, J4483/B, (1905-1906). Bologna, Archivio storico dell’Università di Bologna, Fasc. di Studenti, 2496 N17, Fasciolo di Lorand Giorgio Augusto, (1876-1880). Rome, Biblioteca di Storia moderna e contemporanea, misc. C58/80, Le député belge Georges Lorand apprecie par la presse italienne, (1917). Brussel, Archief van het koninklijk paleis, Inventaire du Cabinet du roi Albert Ier - Commandements du roi, G. 102/1434. Mme veuve Georges Lorand dont l’époux, mort en France pendant la guerre, était Président de la ligue des droits de l’homme en Belgique et député, est signalée afin qu’une aide matérielle lui soit apportée, (1920), fol.5. Brussel, Mundaneum, Papiers Henri La Fontaine, HLF 082, Ligue Belge des droits de l’homme. Exposé de projet (Bruxelles: 15 januari 1901), fol.4. Centre for Political History en UA, Ottoman Diplomats: letters From the imperial legation in Brussels, http://dighum.uantwerpen.be/ottomandiplomats/letters.html. Londen, Londen School of Economics and Political Science, E.D. Morel Papers, F8/104 , Lorand aan Morel, 1 april 1908. -Uitgegeven bronnen Almanach-Annuaire illustré de la Libre pensée internationale (Bruxelles: 1908). Bibliothèque de La Pensée, Le Congres de Bruxelles et la Manifestation Ferrer 20-24 août 1910 (Bruxelles: 1910). Bulletin du Premier Congrès universel de la paix (Paris: 1889). Campolonghi, Luigi. Nella tormenta: Diario di un inviato sul fronte belga nel 1914 (Milano: 1917). Dejardin, Pierre. Raymond Colleye et le mouvement wallon pendant la guerre au front et à l’extérieur (Bruxelles:1924). Descamps, Edouard. “L’avenir de la civilisation en Afrique”, Le Mouvement Antiesclavagiste 3 (1891). Fontaine, Henri La. Bulletin officiel du VIme Congrès international de la paix (Anvers: 1895). Graham, Malbone. “Neutralization as a movement in international law”, The American journal of international law 1 (1927) 79-94. Grenier, Albert-Sylvain. Répertoire des Faits politique, sociaux, économiques et généraux (Paris: 1897). Hins, Eugène. La Libre Pensée internationale en 1911 (Bruxelles: 1912). Hins, Eugène. La Libre Pensée internationale en 1912 (Bruxelles: 1913). Hins, Eugène. La Libre Pensée internationale en 1913 (Bruxelles: 1914). La Libre pensée internationale, Congrès de Rome: XX Septembre 1904. Compte-Rendu Officiel (Gand: 1905). Laurent, François. L’Eglise et l’Etat depuis la révolution (Bruxelles: 1862). Lecomte, Ferdinand. “La Neutralité de la Belgique et de la Suisse en cas de guerre entre la France et L’Allemangne” , La Nouvelle Revue 20 (1883). Lorand, Georges. En Bulgarie. Notes et Souvenirs (Bruxelles: 1913). Lorand, Georges. La nation armée. Le système suisse (Bruxelles: 1889). Lorand, Georges. Démission! Dissolution’ Le procès de Mons et ses conséquences (Bruxelles:1889). Lorand, Georges. Le référendum(Bruxelles: 1890). Lorand, Georges. L’Etat et les églises, Rapport gepresenteerd op het congres van Rome in 1904 (Gand: 1904). Lorand, Georges. La société des nations: sa réalisation immédiate. Discours prononcé au congrès de la ligue française des droits de l’homme, à Paris, le 1er novembre 1917 (Rome: 1918) 1-16. Lorand, Georges. “La lutte pour le droit dans l’affaire Dreyfus”. In Livre d’hommage des lettres françaises à Emile Zola (Eds.) Georges Balat (Bruxelles: 1898). Schumpeter, Joseph. “Zur Soziologie der Imperialismen”, Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik 46 (1919) 1-39. Smith, Adam. An inquiry into the nature and causes of the wealth of nations ( London: 1776). Union interparlementaire pour l’arbitrage, Compte rendu de la VIIIe conference tenue a Bruxelles en août 1897 (Braine-le-Comte: 1897). Wilson, Woodrow. “Remarks about Giuseppe Mazzini” and “Further remarks in Genoa”. In The Papers of Woodrow Wilson. (Reds.) Arthur Link (Princeton:1966). 9.3 Wetenschappelijke literatuur Agulhon, Maurice. “La ‘statuomanie’ et l’histoire”, Ethnologie française (1978) 145-172. Anghie, Anthony. Imperialism, Sovereignty and the making of International Law (Cambridge: 2008). Armitage, David. Republicanism a shared European heritage (Cambridge: 2002). Auberson, David. Ferdinand Lecomte 1826-1899. Un Vaudois témoin de la guerre de Sécession (Lausanne: 2012). Barcelo, Laurent. “La mission Carnegie dans les Balkans”, Guerres mondiales et conflits contemporains 184 (1996) 3-14. Bartier, John. Libéralisme et socialisme au XIX siècle (Bruxelles: 1981). Basiliades, Johan. “De lotgevallen van het radicalisme in België: het ontstaan, de opkomst en de ondergang van een negentiende-eeuwse links-liberale stroming”. In Een vierde weg? Links-liberalisme als traditie en als oriëntatiepunt. (Eds.) Sven Gatz en Patrick Stouthuysen (Brussel: 2001). Boesch, Frank en Dominik Geppert. Journalist as Political actors: Transfers and Interactions between Britain and Germany since the Late 19th Century (Augsburg: 2008). Bourdieu, Pierre. “L’illusion biographique”, Actes de la recherche en science sociales (1986) 69-72. Bossuyt, Marc en Jan Wouters. Grondlijnen van het internationaal recht (Antwerpen: 2005). Blommaert, Jan en Chris Bulcaen. “Critical Discourse Analysis”, Annual Review of Anhropology (2000) 447-466. Charlot, Monica en Jean Charlot. “Un rassemblement d’intellectuels: la ligue des droits de l’homme, Revue française de science politique 9 (1959) 995-1028. Chouliaraki, Lilie en Norman Fairclough. Discourse in Late Modernity: Rethinking Critical Discourse Analysis (Edinburgh: 1999). Clavin, Patricia. “Defining transnationalism”, Contemporary European History 14 (2005) 421-439. Clark, Christopher en Wolfram Kaiser. “The European Culture Wars”. In Culture Wars. Secular-Catholic Conflict in Nineteenth-Century Europe. (Eds.) Christopher Clark en Wolfram Kaiser (Cambridge: 2009). Coolsaet, R. “La Belgique et la Première Conférence de la Paix de La Haye (1899)”, In The Centennial of the First International Peace Conference. (Reds.) Frits Kalshoven (Den Haag: 2000) 1-16. Conversi, Daniele. “Modernism and nationalism”, Journal of Political Ideologies 17 (2012) 13-34. Cooper, Sandy. ‘Introduction’, In Arbitration: two views. (Eds.) Sandy Cooper (New York: 1971). Cooper, Sandy. “Pacifism in France, 1889-1914: International Peace as a Human Right”, French Historical Studies 17 (1991) 359-386. Deferme, Jo. Uit de ketens van de vrijheid: het debat over sociale politiek in België ( Leuven: 2007). Defosse, Pol. Dictionnaire historique de la laïcité en Belgique (Bruxelles: 2005). Degl’Innocenti, Maurizio. Geografia e Instituzioni del socialismo Italiano 1892-1914 (Napoli: 1983). Delathuy, A,M. E.D. Morel tegen Leopold II en de Kongostaat (Berchem: 1985). Deneckere, Gita. 1900: België op het breukvlak van twee eeuwen (Tielt: 2006). Dhondt, Jan. Geschiedenis van de socialistische arbeidersbeweging in België (Antwerpen: 1960) Dumoulin, Michel. “La propagande belge en Italie au début de la première guerre mondiale”, Bulletin de l’Institut historique belge de Rome (Rome: 1976-1977) 335-367. Formisano, Ronald. “The concept of political culture”, Journal of Interdisciplinary History 31 (2001) 393-426. Formisano, Ronald. “Deferential-Participant Politics The Early Republic’s PoliticalCulture, 1789-1840”, The American Political Science Review 2 (1974) 473-487. Gabusi, Valentina en Giorgio Marcon. “Un affare di Cuore. Giovanni Pascoli nella Bologna del socialismo internazionalista”, IBC (2013) 1-19. Gaudin, Christine en Eric Saunier. Franc-maçonnerie et histoire: bilan et perspectives (Rouen: 2003). Ginderachter, Maarten Van. Het rode vaderland. De vergeten geschiedenis van de communautaire spanningen in het Belgische socialisme voor WO I (Gent: 2005). Goddeeris, Idesbald. “Van favoritisme naar legaliteit. De Belgische tolerantiedrempel voor politiek activiteiten van ballingen, 1830-1914”, Journal of Belgian History (2010) 313-344. Goedkoop, Hans. “Der liebe Gott steckt em im Detail! Over nut en nadeel van de biografie”, De Gids 156 (1993) 103-112. Hanioglu, Sükrü. Preparation for a revolution: The Young Turks, 1902-1908 (Oxford: 2001). Huggler, Jorgen. “Cosmopolitanism and Peace in Kant’s Essay an ‘Perpetual Peace”, Studies Philosophy and Educucation (2010) 129-140. Ingram, Norman. The politics of Dissent: Pacifism in France 1919-1939 (Oxford: 1991). Johansen, Anja. “Defending the individual: the personal rights association and the ligue des droits de l’homme, 1 871-1916”, European Review of History 20(2013) 559-569. Kaiser, Wolfram. “Transnational mobilization and cultural representation: political transfers in an age of proto-globalization, democratization and nationalism 1848-1914”, European review of History 12 (2005) 403-424. Keck, Margaret en Katryn Sikkink. Activists beyond borders: Advocacy Networks in international politics (New York:1998). Kennedy, Geoff. “Republican discourses and Imperial projects: Empire and Liberty in American political discourse”, Spectrum: Journal of Global Studies (2009) 53-68. Kévonian, Dzovinar. “L’enquête, le délit, la preuve: les ‘atrocités’ balkaniques de 1912-1913 à l’épreuve du droit de la guerre”, Le mouvement social (2008) 13-40. Kittel, Allen. “Socialist vs catholic in Belgium: Anticlericalism in the development of the Belgian left”, The Historian 23(1961) 418-435. Klaus Kreiser, “Le Paris des Ottomans à la Belle Epoque”, Anatolia Moderna (2004) 109-120. Kossmann, Ernst Heinrich. De Lage Landen 1780-1980 (Amsterdam: 1886). Koskenniemi, Marrti. The Gentle Civilizer of Nations: the rise and fall of international law 1870-1960 (Cambridge: 2001). Lalouette, Jacqueline. “Les questions internationales dans les congrès de la fédération universelle de la libre pensée (1880-1913)”, Cahiers Jaurès (2014) 119-133. Laqua, Daniel. The age of internationalism and Belgium, 1880-1930: Peace, progress and prestige (Manchester: 2013). Laqua, Daniel. “Freethinkers, anarchists and Francisco Ferrer: the making of a transnational solidarity campaign”, European Review of History (2014) 467-484. Laqua, Daniel. “Laïque, démocratique et sociale? Socialsm and the Freethinkers’ International”, Labour History Review 74 (2009) 257-263. Lehouck, Fernand. “Het belang van de militaire kwestie in onze parlementaire geschiedenis”, Brabantse folklore 137 (1958) 700-720. Levi, Giovanni. “Les usages de la biographie”, Annales. Economies, Sociétés, Civilisations 44 (1989) 1325-1336. Lesaffer, Randall. Inleiding tot de Europese rechtsgeschiedenis (Leuven: 2008). Levy, Carl. “Anarchism, Internationalism and Nationalism in Europe, 1860-1939”, Australian Journal of Politics & History 50 (2004) 333-334. Levy, Carl. “Currents of Italian Syndicalism before 1926”, International review of social history 45 (2000) 209-250. Limiti, Giovanni. “Garibaldi and Mazzini: thought and action”, Journal of modern Italian studies 13(2008 ) 492-502. Lumenga-Neso, Antoine. “La question du Congo et les libéraux progressistes belges (1895-1896)”, Etudes d’histoire africaine 3 (1972) 243-273. Martin, Jean-Paul. ,“Laïcité française, laïcité belge: regards croisés”, In Pluralisme religieux et laïcités dans l’Union européenne. (Eds.) Alain Dierkens (Bruxelles:1994) 71-85. Mehta, Uday Singh. Liberalism and Empire:A Study in Nineteenth-Century British Liberal Thought (Chicago;1999). Mark Mazower, Governing the world: the history of an idea (New York: 2012). Mazzini, Giuseppe. “A cosmopolitanism of nations”. In Giuseppe Mazzini’s writings on democracy, Nation building, and international relations. (Eds.) Stefano Recchia en Nadia Urbinati ( New Jersey: 2009). Moulaert, Jan. Rood en zwart. De anarchistische beweging in België 1880-1914 (Leuven: 1995). Muthu, Sankar. Enlightenment against empire (Princeton: 2003). Naquet, Emmanuel. “L’action de la Fédération internationale des Ligues des droits de l’Homme (FIDH) entre les deux guerres”, Matériaux pour l’histoire de notre temps 95 (2003) 53-64. Ochsenwald, William en Sydney Fisher. The Middle East: a History (Richmond: 2003) . Paepe, Jean-Luc.‘La Réforme’:organe de la démocratie libérale, 1884-1907 (Louvain: 1972). Parekh, Bikhu en Thomas Pantham. Political discourse: explorations in Indian and Western political thought (Washington: 1987). Pernicone, Nunzio. Italian Anarchism, 1864-1892, (Princeton: 1993). Praet, Carmen van en Bart D’hondt. “Paul Voituron (1824-1891) en zijn denktank: levensschets en progressief gedachtengoed van een Gentse liberaal”, Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent 66 (2012) 175-204. Renders, Hans. “Did Pearl Harbor change everthing?: The deadly sins of biographers”, Journal of Historical Biography 2 (2008) 98-123. Remond, René. L’anticléricalisme en France, de 1815 à nos jours (Paris: 1976). Resseler, Walter en Benoit Suykerbuyk. Dynamiet voor de Sultan: Carolus Edward Joris in Konstantinopel (Antwerpen: 1997). Rosanvallon, Pierre. Le Peuple introuvable. Histoire de la représentation démocratique en France (Paris: 1998). Röttger, Rik. “Een rode draad voor een blauw verhaal. De links-liberale uitwerking van mimetische representatie en de opvattingen over democratisch burgerschap in België, 1893-1900”, BMGN (2005) 435-464. Sbordone, Giovanni. Gli spazi della folla:Manifestazioni politiche di piazza nel Veneto del primo Novecento (1900-1922), Onuitgegeven doctoraatsverhandeling, Università Ca’ Foscari Venezia (2008) 157-158. Schaepdrijver, Sofie de. De Groote Oorlog, Het Koninkrijk Belgie tijdens de Eerste Wereldoorlog (Antwerpen: 2013). Schreiber, Jean-Philippe. “La laïcite dans tous ses Etats”. In Pluralisme religieux et laïcités dans l’Union européenne. (Eds.) Alain Dierkens (Bruxelles: 1994)9-32. Shaw, Stanford. History of the Ottoman empire and Modern Turkey (Cambridge: 2002). Schwegman, Marjan. In love with Garibaldi: Romancing the Italian Risorgimento”, European review of history 12(2006) 383-401. Simon, Frank. De Belgische leerkracht lager onderwijs en zijn beroepsvereniging 1830-1895 (Gent: 1983). Simon, Frank. “De vrije liberale school te St.-Amandsberg (1886-1896)”, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en oudheidkunde te Gent (1977) 191-224. Sluga, Glenda. Internationalism in the Age of Nationalism (Philadelphia: 2013). Smaele, Henk de. “Politiek als hanengevecht of cerebraal systeem. Ideeën over politieke representatie en de invoering van de evenredige vertegenwoordiging in België (1899) ”, BMNG 114 (1999) 328-357. Somel, Aksin. The A to Z of the Ottoman Empire (Plymouth: 2010). Spiegeleer, Christoph de. Een blauwe progressist: Charles Potvin (1818-1902) en het liberaal-sociaal denken van zijn generatie (Gent: 2011). Steiner, Zara. The lights that failed: European International History (Oxford: 2006). Stengers, Jean. “La Belgique, un foyer de dreyfusisme”, Revue belge de philologie et d’Histoire 82 (2004) 359-376. Taglia, Stefano. Intellectuals and Reform in the Ottoman Empire: The Young Turks on the challenges of modernity (New York: 2015). Ter Minassian, Anahide. “Le mouvement révolutionnaire arménien, 1890-1903”, Cahiers du monde russe et soviétique 14(1973) 536-607. Tyssens, Jeffrey. Om de schoone ziel van’t kind… Het onderwijsconflict als een breuklijn in de Belgische politiek (Gent:1998). Tyssens, Jeffrey en Petri Mirala. “Transnational seculars: Belgium as an International Forum for Freethinkers and Freemasons in the Belle Epoque”, Revue belge de philologie et d’histoire 90(2012) 1353-1372. Tyssens, Jeffrey en Els Witte. De vrijzinnige traditie in België: van getolereerde tegencultuur tot erkende levensbeschouwing (Brussel: 1996). Tyssens, Jeffrey. “L’organisation de la laïcité en Belgique”. In Pluralisme religieux et laïcités dans l’Union européenne. (Eds.) Alain Dierkens (Bruxelles: 1994) 55-69. Tyssens, Jeffrey. “Le monument Ferrer ou l’histoire d’une statue mal aimée”, Laïcité. La Pensée et les Hommes (2011) 199-222. Urbinati, Nadia. “The legacy of Kant: Giuseppe Mazzini’s Cosmpolitanism of Nations”. In Giuseppe Mazzini and the Globalization of Democratic Nationalism, 1830-1920 (Eds.) Christopher Bayly en Eugenio Biagini (Oxford: 2008). Vanthemsche, Guy. “Het kolonialisme, morele oordelen en historische analyses” Hermes 12 (2008) 7-11. Vanthemsche, Guy. Congo. De impact van de kolonie op België (Tielt: 2007). Vanthemsche, Guy en Machteld De Metsenaer. De tuin van heden: dertig jaar onderzoek over de hedendaagse Belgische samenleving (Brussel: 2007). Velde, Henk Te. “Political transfer: An introduction”, European review of history 12 (2005) 205-221. Verbeke, Vincent. “Dienstplicht en soldaten leven: de militaire dienstplicht van 1893 tot 1914”, Volkskundig Jaarboek. T’Beerje 3 (1979) 3-35. Verbruggen, Christophe. Schrijverschap in de Belgische belle époque: een sociaal-culturele geschiedenis (Gent: 2009). Verbruggen, Christophe. “Het egonetwerk van Reiner Leven en George Sarton als toegang tot transnationaal intellectueel engagement”, Journal of Belgian History 38 (2008) 87-129 Verhulst, Adriaan. De liberalen van 1846 tot 1996 (Brussel: 1996). Viaene, Vincent. Belgium and the Holy See from Gregory XVI to Pius X, 1831-1859: Catholic Revival, Society and Politics in 19th-Century Europe ( Brussel: 2001). Viaene, Vincent. “King Leopold’s Imperialism and the origins of the Belgian colonial party, 1860-1905”, The journal of Modern History 80 (2008) 741-790. Viaene, Vincent. “De Congolese identiteitscrisis van België rond 1908”, In Congo in België: koloniale cultuur in de metropool. (Reds.) Viaene, Vincent, David Van Reybrouck en Bambi Ceuppens (Leuven: 2009). Vogel, Jakob. “Lernen vom Feind. Das Militär als Träger des deutsch-französischen Kulturtransfers im 19. Jahrhundert”. In Marianne–Germania:deutsch-französischer Kulturtransfer im europäischen Kontext 1789-1914 (Leipzig: 2001) 93-100. Vos, Luc De. Het effectief van de Belgische krijgsmacht en de militiewetgeving, 1830-1914 (Brussel: 1985). Vos, Luc De en Dave Warnier. De dienstplicht in België historisch bekeken: een politieke en militaire evolutie: 1830- 2010)”, Volkskunde 111(2010) 339-357. Werner, Michael en Bénédicte Zimmerman. “Vergleich, transfer, Verflechtung: Der Ansatz der Histoire croisée und die Herausforderung des Transnationalen”, Geschichte und Gesellschaft 28 (2002) 607-636. Witte, Els. “De schoolstrijd van 1878-1884”. In Nieuwe geschiedenis van Belgie 1830-1905 (Tielt: 2006). Williams, David. “Adam Smith and Colonialism”, Journal of International political theory 29 (2014) 283-301. Wils, Kaat. De omweg van de wetenschap: het positivisme en de Belgische en Nederlandse intellectuele cultuur, 1845-1914 (Amsterdam: 2005). Winch, Donald. Classical political economy and colonies (London: 1965). Winock, Michel. “Les affaires Dreyfus”, Vingtième Siècle Revue d’histoire (1985) 19-38.