Unmasking utopia. Civil conditioning in early-modern utopian literature

Hannah Lingier
Persbericht

500 jaar actueel - Utopisch denken voor dagelijks gebruik

Wie niet horen wil, zal voelen. In die termen werd lange tijd over gehoorzaamheid gedacht. Dat credo heeft vandaag aan aanhang verloren. Ongeacht de recente toename van blauw en kaki op straat, leven we in België niet in een autoritair systeem. We zijn grotendeels vrij in ons doen en laten, kiezen zelf wat we studeren, voor welke jobs we solliciteren, hoe we onze vrije tijd invullen en hoe we onze kinderen opvoeden. Maar ook zonder een bestraffende en belonende autoriteitsfiguur blijven de meesten onder ons zich min of meer beschaafd gedragen, en ondanks de keuzevrijheid nemen onze levens in grote lijnen dezelfde vorm aan. Hoe kunnen we dit verklaren? Vanzelfsprekend: aan de hand van enkele 500 jaar oude teksten.

 

De utopische literatuur uit de 16e en 17e eeuw kan ons inzicht verschaffen in onze eigen gedragingen en de manier waarop het openbare leven georganiseerd is. Naast de vernieuwende ideeën over maatschappij en politiek die deze teksten voorstellen, steunen de fictieve werelden in belangrijke mate op zeer herkenbare structuren zoals religie, gezin, vrijetijdsbesteding en uitsluiting van wie als 'anders' beschouwd wordt. De utopische teksten tonen hoe deze instituties op een indirecte manier de burger conditioneren. Niet hun innovatieve en idealistische ideeën zijn voor ons vandaag van belang, wel de manier waarop ze doorgaans onzichtbare machtsmechanismen reflecteren die in iedere maatschappij, ongeacht tijd en plaats, aanwezig zijn.

 

Utopie, droom of werkelijkheid?

Het woord 'utopie' werd precies 500 jaar geleden in het leven geroepen door Sir Thomas More. In zijn literair-filosofisch werk Utopia beschreef de raadgever van de Engelse koning Hendrik VIII een fictieve samenleving. Het dubbelzinnige woord utopia verwijst naar zowel ou-topos, Grieks voor 'niet-plaats', als eu-topos, 'goede plaats'. In het dagelijks taalgebruik gebruiken we de term om te verwijzen naar een ideale en tegelijk onrealiseerbare maatschappij.

Het gebruik ervan wordt echter problematisch wanneer je het toepast op literaire teksten. Na 500 jaar zijn critici het er nog steeds niet over eens hoe we de teksten van Thomas More en zijn opvolgers – zoals Francis Bacons New Atlantis, Margaret Cavendish' The Blazing-World en Henry Nevilles Isle of Pines – precies moeten begrijpen. De geperfectioneerde werelden doen vaak eerder totalitair aan: vrijheid ruimt plaats voor orde. Zijn ze werkelijk bedoeld als beschrijving van een ideale en dus wenselijke samenleving? Of was het eerder een grap, een spielerei, een uitdaging aan het adres van de toenmalige beleidsmakers? De gangbare visie is vrij breed: utopische teksten zijn een uitdrukking van de onvrede van de auteur met de bestaande situatie. Deze interpretatie vermijdt het gevaar de denkbeeldige werelden simpelweg als 'goed' te beschouwen.

Er is echter ook een andere manier om deze teksten te lezen, die tot nu toe onopgemerkt is gebleven. Deze lezing maakt enerzijds geen assumpties over de intenties van de auteur (“beschouwde hij of zij het als een wenselijk alternatief?”), en heeft anderzijds het grote voordeel dat het licht werpt op onze eigen tijd. De utopische tekst biedt namelijk een beschrijving van een functionerende maatschappij in haar dagelijks verloop, en dit stelt hem in staat bloot te leggen hoe samenlevingen in het algemeen functioneren. De utopische tekst geeft niet zozeer uitdrukking aan de droom voor een beter leven, maar weerspiegelt doorgaans onzichtbare conditionerende machtsmechanismen.

 

Gehoorzaam zonder meester

Doorgaans richt men in utopische teksten de aandacht op het nieuwe en ongewone in de afgebeelde werelden, op wat anders is dan wat wij kennen. Bij een grondige lezing wordt al snel duidelijk dat deze fictieve werelden dichter bij de realiteit liggen dan deze insteek doet geloven. De sociale orde in de utopische samenleving wordt niet verzekerd door een ideale leidersfiguur of doordachte nieuwe wetten, maar door welbekende traditionele structuren die ongemerkt opvoeden, controleren en corrigeren. Doordat de utopische tekst een geperfectioneerd beeld biedt van de maatschappij in kwestie, worden deze doorgaans onopvallende fenomenen zichtbaar voor de lezer.

Gezin, religie, vrijetijdsbesteding en uitsluiting van wie afwijkt van de norm zijn vier thema's die in de verschillende teksten terugkomen en die een cruciale rol spelen in het genereren van gehoorzaamheid en burgerzin bij de bevolking. De zeer gerespecteerde vaderfiguur vult de plaats in van de afwezige leidersfiguur en heeft een opvoedende, juridische en controlerende functie, een slim georganiseerde religie garandeert deugdzaamheid, activiteiten in de vrije tijd zorgen voor afleiding, en de veroordeling van afwijkingen in de vorm van bijvoorbeeld ras, geloof en seksueel gedrag versterkt het gemeenschapsgevoel bij de meerderheid.

De utopische teksten tonen hoe een maatschappij werkt – ook 500 jaar na datum. Het gezin speelt nog steeds een cruciale rol in onze opvoeding tot goede burgers; afleiding via een eindeloze toevloed van entertainment zijn de condition humaine van het moderne leven; angst voor en neerbuigendheid tegenover wie afwijkt van de norm zijn alomtegenwoordig en versterken het groepsgevoel; en hoewel geloof bij de gemiddelde West-Europese mens vandaag aan belang heeft ingeboet, is de disciplinerende rol van religie succesvol overgenomen door het alziend oog van sociale media en de onontkoombare druk van het marktdenken.

De utopische kracht van deze eeuwenoude fictionele werelden ligt niet in hun innovativiteit of het idealisme dat hun lezers er graag in zien, maar in hun mogelijkheid om die lezer en de wereld waarin hij leeft een spiegel voor te houden. Niet door dromen, maar door inzicht wordt vooruitgang mogelijk. Utopisch denken? Meer dan wenselijk.

Bibliografie

Avilés, Miguel Angel Ramiro. 2000. “The Law-Based Utopia.” Critical Review of International Social and Political Philosophy 3 (2–3): 225–248.

Bacon, Francis. 2008. “New Atlantis.” In Three Early Modern Utopias. Utopia, New Atlantis and The Isle of Pines, 149–86. New York: Oxford University Press.

———. 2013. “The Advancement of Learning.” In The Philosophical Works of Francis Bacon, 39–176. Routledge.

Baker-Smith, Dominic. 2000. More’s Utopia. University of Toronto Press.

Boesky, Amy. 1996. Founding Fictions. Utopias in Early Modern England. Georgia: University of Georgia Press.

Burnett, G. Wesley, and Lucy Rollin. 2000. “Anti-Leisure in Dystopian Fiction: The Literature of Leisure in the Worst of All Possible Worlds.” Leisure Studies 19 (2): 77–90.

Campanella, Tommaso. 2015. The City of the Sun. BookRix.

Cavendish, Margaret. 1664. Sociable Letters. London: William Wilson

———.1999. The Convent of Pleasure and Other Plays. Edited by Anne Shaver. Baltimore: Johns Hopkins University Press.

———. 2016. The Description of a New World, Called the Blazing World. Broadview Press.

———. 2003. Youth’s Glory and Death’s Banquet. Oxford: Text Creation Partnership.

Claeys, Gregory, and Lyman Tower Sargent. 1999. The Utopia Reader. NYU Press.

Cottegnies, Line. 2014. “Brilliant Heterodoxy: The Plurality of Worlds in Margaret Cavendish’s Blazing World (1666) and Cyrano de Bergerac’s Estats et Empires de La Lune (1657).” In God and Nature in the Thought of Margaret Cavendish. Ashgate Publishing, Ltd.

Davis, J. C. 1981. Utopia and the Ideal Society: A Study of English Utopian Writing 1516-1700. Cambridge University Press.

de Jouvenel, Bertrand. 1965. “Utopia for Practical Purposes.” Daedalus 94 (2): 437–53.

Faulkner, Robert K. 1988. “Visions & Powers: Bacon’s Two-Fold Politics of Progress.” Polity 21 (1): 111–36.

Ferns, Christopher S. 1999. Narrating Utopia: Ideology, Gender, Form in Utopian Literature. Liverpool University Press.

Frye, Northrop. 1965. “Varieties of Literary Utopias.” Daedalus 94 (2): 323–47.

Gardner, Catherine. 2000. “The Remnants of the Family: The Role of Women and Eugenics in Republic V.” History of Philosophy Quarterly 17 (3): 217–35.

Hadfield, Andrew. 2010. “Afterword.” In New Worlds Reflected: Travel and Utopia in the Early Modern Period, 219–22. Ashgate Publishing, Ltd.

Hobbes, Thomas. 1985. Leviathan. Penguin books.

Holmesland, Oddvar. 1999. “Margaret Cavendish’s ‘The Blazing World’: Natural Art and the Body Politic.” Studies in Philology 96 (4): 457–79.

Innes, David C. 1997. “Bacon’s New Atlantis: The Christian Hope and the Modern Hope.” In Piety and Humanity: Essays on Religion and Early Modern Political Philosophy. Rowman & Littlefield.

———. 2010. “Civil Religion as Political Technology.” In Civil Religion in Political Thought. CUA Press.

Lorenzo, David J. 2014. Cities at the End of the World: Using Utopian and Dystopian Stories to Reflect Critically on Our Political Beliefs, Communities, and Ways of Life. Bloomsbury Publishing USA.

Machiavelli, Niccolò. 2000. The Prince. Blackmask Online.

Mahlberg, Gaby. 2012. “An island with potential: Henry Neville's 'The Isle of Pines'.” In: Utopian moments: Reading Utopian texts. Textual moments in the history of political thought, 60-66. London: Bloomsbury Academic.

Mandeville, Bernard. 1988. “The Fable of the Bees or Private Vices, Publick Benefits.” http://oll.libertyfund.org/titles/mandeville-the-fable-of-the-bees-or-p….

McKnight, Stephen A. 2006. The Religious Foundations of Francis Bacon’s Thought. University of Missouri Press.

More, Thomas. 2008. “Utopia.” In Three Early Modern Utopias. Utopia, New Atlantis and The Isle of Pines, 1–148. New York: Oxford University Press.

Nadon, Christopher. 2013. “Bacon’s New Atlantis: From Faith in God to Faith in Progress.” In Enlightenment and Secularism: Essays on the Mobilization of Reason, 55–66. Lexington Books.

Neville, Henry. 2008. “Ilse of Pines.” In Three Early Modern Utopias. Utopia, New Atlantis and The Isle of Pines, 187–212. New York: Oxford University Press.

New, Peter. 1985. Fiction and Purpose in Utopia, Rasselas, the Mill on the Floss and Women in Love. Springer.

Plato. 2007. Republic. Newburyport: Focus Publishing.

Price, Bronwen. 2002. Francis Bacon’s New Atlantis: New Interdisciplinary Essays. Manchester University Press.

Roemer, Kenneth M. 2003. Utopian Audiences: How Readers Locate Nowhere. University of Massachusetts Press.

Spinoza, Baruch. 2002. “Theological-Political Treatise.” In Spinoza: Complete Works, First Edition, 381–583. Indianapolis, IN: Hackett Publishing Company, Inc.

Stillman, Peter G. 2006. “Monarchy, Disorder, and Politics in The Isle of Pines.” Utopian Studies 17 (1): 147–75.

———. 2012. “‘Nothing Is, but What Is Not’: Utopias as Practical Political Philosophy.” In The Philosophy of Utopia, 9–24. Routledge.

Suvin, Darko. 1979. Metamorphoses of Science Fiction: On the Poetics and History of a Literary Genre. Yale University Press

Trubowitz, Rachel. 1992. “The Reenchantment of Utopia and the Female Monarchical Self: Margaret Cavendish’s Blazing World.” Tulsa Studies in Women’s Literature 11 (2): 229–45.

Van Cauter, Jo. 2016. “Wisdom as a Meditation on Life: Spinoza on Bacon and Civil History.” British Journal for the History of Philosophy 24 (1): 88–110.

Vickers, Brian. 1996. “Notes.” In Francis Bacon. The Major Works. Oxford University Press.

Vieira, Fátima. 2010. “The Concept of Utopia.” In The Cambridge Companion to Utopian Literature, 3–27. Cambridge University Press.

Weinberger, Jerry. 2002. “On the Miracles in Bacon’s New Atlantis.” In Francis Bacon’s New Atlantis. New Interdisciplinary Essays, 106–28. Manchester: University Press.

Williamson, Marilyn L. 1990. Raising Their Voices: British Women Writers, 1650-1750. Wayne State University Press.

Yorke, Christopher. 2007. “The Normative Role of Utopianism in Political Philosophy.” In New Thinking Journal II (1).

Universiteit of Hogeschool
Master of Arts in de wijsbegeerte
Publicatiejaar
2016
Promotor(en)
Eric Schliesser
Kernwoorden
Share this on: