Congokinderen op zoek naar hun wortels - ervaringen en herinneringen van kinderen van Vlaamse oud-kolonialen

Emma Verschraegen
Persbericht

Mijmeren bij moambe. Kinderen van Vlaamse oud-kolonialen over hun jeugd in Congo

Het is in het Vlaanderen van vandaag bijna onmogelijk om niet met ons koloniale verleden geconfronteerd te worden. Recente discussies rond de ‘oerwoudfuif’, zwarte piet, standbeelden van koning (of was het massamoordenaar?) Leopold II of het weghalen van straatnamen, verhitten de gemoederen regelmatig. Het is dan ook erg moeilijk om de thematiek van het Belgische koloniale verleden zonder emotionele connotatie te benaderen. Iedereen heeft er wel zijn zegje over.

Een groep die in het debat vandaag weinig aan bod komt, zijn kinderen waarvan de ouders in Belgisch-Congo hebben gewerkt. Wanneer vandaag over hen gesproken wordt, is het moeilijk om stereotypes als ‘koloniale uitbuiting’ of ‘rijk geworden op de kap van de Congolezen’ te negeren. Ook ik betrapte mezelf erop dat ik vaak meewarig het hoofd schudde bij het horen van sommige verhalen. Door dit onderzoek wil ik echter blootleggen dat achter elke generalisering een menselijk verhaal schuilt en dat mijn eigen vooroordelen de eerste waren die aan diggelen lagen. Hoog tijd voor een genuanceerd beeld!

Door het interviewen van meer dan dertig kinderen kwam ik terecht in een leefwereld die mij nagenoeg onbekend was. Toch merkte ik al snel gelijkenissen. Mijn grootvader was kind van een collaborateur tijdens de tweede wereldoorlog en kende het gevoel ‘aan de verkeerde kant van de geschiedenis’ te staan. Hij groeide op met pesterijen op school en het gevoel anders te zijn. Hetzelfde is te zien bij de kinderen van Vlaamse kolonialen. Wanneer ze terugkwamen in België, kregen ze vaak rare blikken of vervelende opmerkingen van andere kinderen. Maar ook leraars wisten niet zo goed wat ze met die ‘Congokinderen’ moesten aanvangen. Zo getuigt een respondent: ‘Ik heb ooit een leraar gehad, toen ik in het eerste jaar humaniora zat, die gewoon letterlijk in de klas mij publiekelijk belachelijk maakte en kwetste door te zeggen dat wij profiteurs waren, dat wij de zwarten mishandelden.’

In Vlaanderen is al heel wat onderzoek gebeurd naar kinderen van collaborateurs. Kinderen van oud-kolonialen daarentegen zijn vrijwel onbekend terrein. Hoe gaan kinderen van Vlaamse kolonialen om met het feit dat de publieke opinie sinds de Congolese onafhankelijkheid in 1960 nagenoeg volledig is omgeslagen? Waar hun ouders tijdens de koloniale periode (1908-1960) nog de hemel in werden geprezen, werden ze na de onafhankelijkheid in de rol van dader geduwd. Hoe ga je hier als kind mee om? En als volwassene? Want zij zijn namelijk de ‘generation after’, de generatie die opgroeit met het verleden van hun ouders dat nog steeds doorleeft in het heden.

Bij het afnemen van interviews peil je naar de herinnering van je respondenten. Hoe hebben zij een bepaalde periode meegemaakt? Dit is onmogelijk objectief vast te stellen, een herinnering is namelijk hoogst persoonlijk en verandert doorheen de tijd. Voor sommigen kan zelfs sprake zijn van ‘postmemory’, ze herinneren zich een verleden waar ze zelf geen deel van uitmaken, maar dat door de verhalen van hun ouders ook van hen wordt.

Maar hoewel herinneringen voor iedereen verschillen, zie je toch een aantal gelijkenissen. Zo heeft iedereen op de een of andere manier wel heimwee naar het Congo uit zijn of haar jeugd. ‘Bij ons thuis werd er iedere dag over Congo gesproken. Constant. Iedere dag. Iedere dag. Was het mijn moeder niet dan was het mijn vader, was het mijn vader niet dan was het mijn moeder.’ Congo is dus geen afgesloten hoofdstuk maar iets dat blijft doorleven in veel families.

Heimwee uit zich niet alleen in gesprekken, maar ook in een gevoel in een andere wereld te leven. Zo geeft een respondent aan: ‘Ik voel mij hier zo beperkt, zo op de vingers gekeken. Ik kan hier niet ademen. Nog altijd niet. Nog altijd niet. Dus ik voel mij hier niet thuis, ik heb mij hier nooit thuis gevoeld.’ Dit maakt een soort nostalgie los, Congo wordt een soort verloren tijd en plaats waar ze niet meer naar kunnen terugkeren. Niets is er meer zoals het er vroeger was en de huidige politieke situatie maakt een terugkeer voor velen onmogelijk.

Ondanks het feit dat velen Congo beschrijven als ‘de mooiste kindertijd die iemand zich kan wensen’, dragen velen ook bepaalde trauma’s met zich mee. Congo is een land dat zich laat kenmerken door een woelige geschiedenis waar opeenvolgende conflicten vaak voor gevaarlijke situaties zorgen. Ook het onverwachtse vertrek dragen veel kinderen nog met zich mee, ze hebben geen afscheid kunnen nemen.

Allemaal hebben ze echter hun identiteit opgebouwd rond hun Congolese roots. Dit gebeurt vaak als reactie op het gedrag van anderen en het gevoel dat ze niet aanvaard worden in de groep. Tegelijk heerst ook een soort exclusiviteit. Allemaal delen ze het idee dat ze samen iets uniek bezitten dat anderen niet kunnen verstaan.

Door het samengaan van heimwee, identiteit en in sommige gevallen trauma, blijft het Congoverleden nog steeds leven. Oud-kolonialen en hun kinderen blijven elkaar opzoeken om herinneringen levend te houden, hun identiteit te bevestigen en te mijmeren over hun Congo bij een dampende pot moambe. Nostalgie in geuren en smaken…

Bibliografie

Abrams, Lynn. “Memory as both source and subject of study: the transformations of oral history”. In Writing the history of memory, uitgegeven door Stefan Berger and Bill Niven, 89-109. Londen: Bloomsbury, 2014.
Adriaansen, Robbert- Jan. “Generaties, herinneringen en historiciteit”. Tijdschrift voor Geschiedenis 124 (2011): 221- 237.
Aerts, Koen en Nico Wouters. “Mondelinge geschiedenis en geheugenstudie: slotbedenkingen”. Belgisch tijdschrift voor filologie en geschiedenis 93 (2014): 689-698.
Aerts, Koen en Nico Wouters. “Mondelinge geschiedenis in België en de (de)constructie van collectieve herinnering”. Revue belge de philologie et d’histoire 93 (2014): 503-511.
Aerts, Koen, Bruno De Wever en Aline Sax. ‘Kinderen van Vlaamse collaborateurs: de erfenis van het verleden digitaal ontsloten’. Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis 92 (2014): 575–595.
Afana, Abdel Hamid, Duncan Pedersen Hanna Kienzler en Laurence J. Kirmayer, “Trauma and disasters in social and cultural context”. In Principles of Social Psychiatry, uitgegeven door Craig Morgan and Dinesh Bhugra, 155-77. New Yersey: John Wiley & Sons, 2010.
Anderson, Benedict. Imagined Comunities. Reflections on the origin and spread of nationalism. Londen: Verso, 2006.
Apfelbaum, Erika. “Halbwachs and the social properties of memory”. In Memory: histories, theories, debates, uitgegeven door Susannah Radstone en Bill Schwarz, 77-92. New York: Fordham University Press, 2010.
142
Arnaut, Karel. ”Reviewed Work(s): Recalling the Belgian Congo: Conversations and Introspection by Marie-Bénédicte Dembour”. Cahiers d'Études Africaines, 42, (2002): 166-68.
Belk, Russell W. “Possessions and the extended self”. The journal of consumer research 15 (1988): 139-168.
Braun, Virginia and Victoria Clarke. “Using thematic analysis in psychology”. Qualitative Research in Psychology 3 (2006): 77-101.
Brow, Roger and James Kulik. “Flashbulb memories”. Cognition 5 (1997): 73-99.
Buckley-Zistel, Susanne. “Remembering to Forget: Chosen Amnesia as a Strategy for Local Coexistence in Post-Genocide Rwanda”. Journal of the International African Institute 76, (2006): 131-150.
Caruth, Cathy. Unclaimed experience: trauma, narrative and history. Londen: The John Hopkins University Press, 1996.
Cauvin, Thomas. Public history: a textbook in practice. Oxford: Routlegde, 2016.
Ceuppens, Bambi en Sarah de Mul. “De vergeten Congolees. Kolonialisme, postkolonialisme en multiculturalisme in Vlaanderen”. In Een leeuw in een kooi: de grenzen van het multiculturele Vlaanderen. Uitgegeven door Karel Arnaut, Bambi Ceuppens, Sarah Bracke, Sarah De Mul, Nadia Fadil en Meryem Kanmaz, 48-67. Antwerpen: Meulenhoff, 2009.
Ceuppens, Bambi. Congo made in Flanders? Koloniale Vlaamse visies op Blank en Zwart in Belgisch Congo. Gent: Academia Press, 2003.
Danieli, Yael, ed. International handbook of multigenerational legacies of trauma. New York: Plenum press, 1998.
de Baets, Antoon. De figuranten van de geschiedenis. Berchem: Uitgeverij Eppo, 1994.
143
de Villers, Gauthier. “De stuiptrekkingen van een nieuwe geschiedenis”. In Het geheugen van Congo, de koloniale tijd. Uitgegeven door Sabine Cornelis, Danielle de Lame, Ghautier de Villers, Jean-Luc Vellut. Gent: Uitgeverij Snoeck, 2005.
Draaisma, Douwe. De heimweefabriek. Groningen: Historische uitgeverij, 2008.
Emons, Thijs, Carla Hoetink en Paul Klep, Persoonlijk verleden: over geschiedenis, individu en identiteit. Amsterdam: Aksant, 2005.
Eynickel, Hilde. Onze Congo, portret van een koloniale samenleving. Antwerpen: Standaard Uitgeverij, 1984.
Fromm, Gerard. “Lost in Transmission: studies of trauma across generations”. The international journal of psychoanalysis, 95 (2014): 402-407
Geerts, Walter. Binza 10. De eerste tien onafhankelijkheidsjaren van de Demokratische Republiek Kongo. Gent: Story-Scientia, 1970.
Giesking, Jen Jack en William Mangold, eds. The people, place and space reader. Londen: Routledge, 2014.
Gillet, Florence. “Congo rêvé? Congo détruit… Les anciens coloniaux belges aux prises avec une société en repentir. Enquête sur la face émergée d'une mémoire”. CHTP-BEG 19 (2008): 79-133.
Gorin, Valérie. “An iconography of pity and a rhetoric of compassion, war and humanitarian crisis in the prism of American and French newsmagazines (1967-95)”. In Selling war: the role of mass media in hostile conflicts from WOI to the ‘war on terror’, uitgegeven door Matthias Karmasin, Gabriele Melischek, Josef Seethaler en Romy Wöhlert, 137-156. Chicago: Intellect, University of Chicago Press, 2013.
Halbwachs, Maurice. On collective memory. Chicago: The University of Chicago Press, 1992.
Herman, Judith. Trauma and recovery: the aftermath of violence: from domestic abuse to political terror. New York: Basic Groups, 1997.
144
Hirsch, Marianne en Leo Spitzer. “We Would Never Have Come Without You: Generations of Nostalgia”. In Contested pasts: the politics of memory. Uitgegeven door Katharine Hodgkin en Susannah Radstone, 79-95. Londen: Routlegde, 2003.
Hirsch, Marianne. “The generation of postmemory”. Poetics Today 29 (2008): 103-28.
Idesbald, Goddeeris. ‘Postcolonial Belgium: the memory of the Congo’. Interventions 17 (2015): 434-451.
Jenkins, Richard. Social identity. London: Routledge, 2008.
Kansteiner, Wulf. “Finding Meaning in Memory: A Methodological Critique of Collective Memory Studies”. History and Theory 41 (2002): 179-197.
Kilbourn, Russel J.A. en Ty Eleanor, eds. The memory effect; the remediation of memory in literature and film. Ontario: Wilfrid Laurier University Press, 2013.
Knez; Igor. “Attachment and identity as related to a place and its perceived climate”. Journal of Environmental Psychology 25 (2005): 207–218.
Kolar, Stanislav. "Intergenerational Transmission of Trauma in Spiegelman's Maus." Brno Studies in English 39 (2013): 227-41.
Lawler, Steph. Identity: sociological perspectives. Cambridge: Polity Press 2008.
Lewicka, Maria. “What makes neighborhood different from home and city? Effects of place scale on place attachment”. Journal of environmental psychology 30 (2010): 35-51.
Licata, Laurent en Olivier Klein. “Holocaust or benevolent paternalism? Intergenerational comparisation on collective memories and emotions about Belgium’s colonial past”. IJCV 4, (2010): 45-57.
Mantels, Ruben. “Schrijven over Congo: 125 jaar koloniale geschiedschrijving in perspectief”. De Leeswolf 16 (2010): 372-375.
145
Megill, Allan. “History, memory, identity”. History of the Human sciences 11 (1998): 37-62.
Meyers, Oren, Mordechai Neiger en Eyal Zandberg eds. On Media Memory: Collective Memory in a New Media Age. New York: Palgrave Macmillan 2011.
Mortelmans, Dimitri. Handboek Kwalitatieve onderzoeksmethoden. Leuven: Acco, 2007.
Mortelmans, Dimitri. Kwalitatieve analyse met Nvivo. Leuven: Acco, 2011.
Mwakikagile, Godfrey. Africa 1960-1970, Chronicle and analysis. Tanzania: New Africa Press, 2009.
Nzongola-Ntalaja, Georges. The Congo: From Leopold to Kabila: a People’s History. London: Zed Books, 2002.
Polet, Nicolas. “Beeld van de zwarte in memoires van blanke kolonialen Congo 1945-1960”. Masterproef, Universiteit Gent, 2006.
Ponteville, Isabelle. Kinderen van verzetslui en collaborateurs: opgroeien zonder vader of moeder. Brussel: SOMA, 2002.
Portelli, Alessandro. “What makes oral history different”. In The oral history reader, uitgegeven door Robert Perks en Alistair Thomson, 63-74. Londen: Routledge, 1998.
Pratt, Michael W. en Barbara H. Fiese, eds. Family stories and the life course across time and generations. Londen: Lawrence Erlbaum Associates, 2004.
Quanten, Kris. Operatie rode draak , bevrijding van 1800 blanken door Belgische para’s in Congo in 1964. Antwerpen: uitgeverij Manteau, 2014.
Richie, Donald A. Doing oral history: a practical guide. New York: Oxford University Press, 2003.
146
Royers, Theo. “Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn”. In Ouderen en Welzijn van nu. Uitgegeven door Magteld Beun, Theo Royers en Hilde de Vocht, 5-22. Houten: Uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum, 2014.
Ryon Frank. De laatste kolonialen: Vlamingen in de Congo 1950-1960. Borgerhout: Van Halewyck, 2005.
Schalbroeck, Ivo. Belgisch Kongo: de dekolonisatie van een kolonie. Tielt: Lannoo, 1986.
Schiffrin, Deborah. “Linguistics and history: oral history as discourse”. In Linguistics, language and the real world: discourse and beyond, uitgegeven door James Alatis en Deborah Tannen, 84-112. Washington DC: Georgetown University Press, 2001.
Schwab, Gabriele. Haunting legacies: violent histories and transgenerational trauma. New York: Columbia University Press, 2010.
Suleiman, Susan Rubin. “The 1.5 generation: thinking about child survivors and the Holocaust”. American Imago 59 (2002): 277-295.
van Alphen, Ernst. “Second-Generation Testimony, Transmission of Trauma, and Postmemory”. Poetics Today 27 (2006): 473-88.
van der Dussen, Jan. “De tijd in perspectief: zoeken naar een oriëntatie in de geschiedenis”. In De ongrijpbare tijd: temporaliteit en de constructie van het verleden, uitgegeven door Marie Grever en Harry Jansens, 17-33. Hiversum: Uitgeverij Verloren, 2001.
van der Ploeg J.D. Gedragsproblemen: ontwikkelingen en risico’s. Rotterdam: Lemniscaat, 1990.
van Doorslaer, Rudi. “De ondergang van de kolonialen: Over Peter Verlindens Weg uit Congo, de sociale herinnering van de kolonialen en de wetenschappelijke geschiedschrijving”. BEG-CHTP 11 (2003): 161-175.
147
van Halen, Cor en Martine van Empel. “Het verleden eigen gemaakt: de historische basis van identiteitsvorming”. In Persoonlijk verleden: over geschiedenis, individu en identiteit, uitgegeven door Thijs Emons, Carla Hoetink en Paul Klep, 44-57. Amsterdam: Aksant, 2005.
Van Hove, Geert. Qualitative research for educational sciences. Pearson: Harlow, 2014.
Van Nieuwenhuyse, Karel. Tussen buit en baat: Congo in het interbellum. Acco: Leuven, 2009.
Van Reybrouck, David. “Congo in de populaire cultuur”. In Congo in België: koloniale cultuur in de metropool. Uitgegeven door Bambi Ceuppens, David Van Reybrouck en Vincent Viaene. 169-181. Leuven: Universitaire Pers, 2009.
Van Reybrouck, David. Congo: een geschiedenis. Amsterdam: De bezige Bij, 2015.
Vanhee, Hein en Geert Castryck. ‘Belgische historiografie en verbeelding over het koloniale verleden’. BTNG | RBHC 3-4 (2002): 305-320.
Vanhee, Hein. “Paniek in Congo”. BVNG – ABHC 2, (2002): 27-30.
Vanthemsche, Guy. “De historiografie van het Belgische kolonialisme in Congo”. In De tuin van heden: dertig jaar wetenschappelijk onderzoek over de hedendaagse Belgische samenleving. Uitgegeven door Jean-Claude Burgelman, Machteld De Metsenaere en Guy Vanthemsche, 417-457. Brussel: Uitgeverij VUBPRESS, 2007.
Vanthemsche, Guy. Belgium and the Congo 1885-1960. Cambridge: Cambridge University Press, 2012.
Vanthemsche, Guy. Congo, de impact van de kolonie op België. Tielt: Uitgeverij Lannoo, 2007.
Verlinden, Peter. Weg uit Congo: het drama van de kolonialen. Leuven: Davidsfonds, 2009.
148
Verschraegen, Emma. “Patrice Lumumba, I presume? Een analyse van vijftig jaar postkoloniaal discours in Vlaamse pers en academische literatuur”. Bachelor paper, Universiteit Gent, 2016.
Weyns, Babette. “Uw oorlog, maar wij hebben hem geërfd’ Tweede en derde generatie getuigenissen van nakomelingen van Vlaamse Collaborateurs tijdens wereldoorlog II in het Vlaamse fictionele proza (1970-2000)”. Masterproef, Universiteit Gent, 2016.
Wilson, Janelle L. "Remember when...: A Consideration of the Concept of Nostalgia”. A Review of General Semantics 56, (1999): 296-304.
Wilson, Janelle L. Nostalgia: sanctuary of meaning. Lewisburg: Bucknell University Press, 2005.
Withuis, Jolande. Erkenning: van oorlogstrauma naar klaagcultuur. Amsterdam: de bezige bij, 2002.
Young, Crawford. Politics in Congo, decolonization and independence. Princeton: Princeton University Press, 1965.
Young, Crawford. The African colonial state in comparative perspective. Londen: Yale University Press, 1994.
WEBSITES
"Belgian Congo", Encyclopædia Britannica Online. Geraadpleegd op 27/07/2017.https://www.britannica.com/place/Belgian-Congo?oasmId=130051.
149
De Groof, Matthias. “De Congo-nostalgie van de VRT.” Geraadpleegd op 22/07/2017. https://www.rektoverso.be/artikel/de-congo-nostalgie-van-de-vrt.
De Witte, Ludo. “De koloniale sehnsucht van Peter Verlinden”. Geraadpleegd op 22/05/2017.https://www.apache.be/2010/02/02/de-koloniale-sehnsucht-van-peter-verli….
Develtere, Lisa. “Is weldoenerstoerisme wel welkom?” Geraadpleegd op 15/06/2017. http://www.mo.be/analyse/weldoenertoerisme-wel-welkom.
Garret, Christian. “The psychology of stuff and things.” Geraadpleegd op 16/06/2017.https://thepsychologist.bps.org.uk/volume-26/edition-8/psychology-stuff….
Geraadpleegd op 08/05/2017. https://www.ensie.nl/psychologie/herinnering.
Geraadpleegd op 08/05/2017.http://de-mohikaan.jouwweb.nl/
Geraadpleegd op 08/05/2017.http://www.congo-1960.be/Recherches.html.
Geraadpleegd op 09/03/2017.http://www.postmemory.net/.
Geraadpleegd op 12/06/2017. http://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_00572.php.
Geraadpleegd op 19/05/2017. http://www.urome.be/controller/controller.php?page=KBUOL-BOODSCHAP_VAN_….
Geraadpleegd op 22/05/2017. http://www.peterverlinden.be/nl/nieuws/.
Kascak, Lauren. “#InstagrammingAfrica: The Narcissism of Global Voluntourism.” Geraadpleegd op 15/06/2017.https://thesocietypages.org/socimages/2014/12/29/instragrammingafrica-t….
150
Note, Joris. “David van Reybrouck tegen Lumumba; was dat nu wel nodig?” Geraadpleegd op 22/05/2017. http://www.dewereldmorgen.be/artikels/2011/03/27/david-van-reybrouck-te….
Van Milders Lucas. “Tussen nostalgie en amnesie: Belgisch Congo vandaag.” G eraadpleegd op 22/07/2017. http://www.dewereldmorgen.be/artikel/2016/03/31/tussen-nostalgie-en-amn….

Universiteit of Hogeschool
master in the arts - geschiedenis
Publicatiejaar
2017
Promotor(en)
dr. Gillian Mathys
Kernwoorden
Share this on: