New Museology in het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika: van een koloniale lieu de mémoire naar een postkoloniale lieu de rencontre
De strijd om het verleden
De strijd om het verleden
Het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika bevond zich aan het begin van de 21e eeuw op een kruisweg: wilde het blijven bestaan als een museum van een museum, een stukje verleden in het heden? Of wilde het een leider worden op vlak van museologische vernieuwing in de wereld van de etnografische musea? Ongeacht de beslissing, bleken de uitdagingen gigantisch. Hoe loodst men een museum de 21e eeuw binnen?
Het KMMA besliste aan het begin van deze eeuw dat het niet langer slechts een gekristalliseerde ideologie in een bevroren stuk tijd wenste te zijn. De gebouwen en de opstellingen waren verschrikkelijk verouderd (een werkelijke renovatie dateert uit 1958, dus nog voor de onafhankelijkheid van Congo!), waren saai en droegen de kenmerken van een ideologie die volgens velen niet meer thuishoort in de 21e eeuw. De antropoloog Jean Muteba Rahier wijdde een hele studie aan het museum zoals het te bezoeken was rond de eeuwwisseling en besliste dat: “De beelden van de permanente tentoonstelling van het KMMA zowel symptomen als oorzaken van racisme waren.” Het museum vertelde dan ook lange tijd het verhaal van een blanke, rationele, beschaafde burger als een kampioen onder alle volkeren; een moderne Prometheus. Personen van andere afkomsten kregen hierbij een passieve en vaak primitieve rol toebedeeld. Een dergelijk museum, als drager van kolonialistische denkbeelden en mythes kon onmogelijk haar sociale verantwoordelijkheden als maatschappelijke instelling opnemen.
Het Museum wilde niet enkel meer een artefact uit vervlogen tijden zijn, maar ook een plek waar aan het heden en aan de toekomst kan worden gebouwd; het wil de rol als contact zone tussen groepen van uiteenlopende historische, raciale, sociale, … afkomsten opnemen. Het wil een plek worden waar duurzame dialogen kunnen worden opgestart rond het verleden, het heden en de toekomst.
Het KMMA is niet het enige etnografische museum dat een inhouds- en imagoverandering voor zichzelf wenst, het is daarentegen wel een zeer uitzonderlijk geval. In de lange geschiedenis van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika zien we het ontstaan van vele mythes en mentaliteiten die tot vandaag de dag de debatten over het koloniale verleden sturen en beïnvloeden. Het Museum kan zich in haar renovatieproces niet zomaar ontdoen van deze geschiedenis, maar moet het in de ogen kijken. De gebouwen zijn immers opgenomen in een lijst van beschermd erfgoed vanwege haar historische en artistieke waarde.
Wat doet een museum met duidelijk kolonialistische symboliek echter nog in een postkoloniale wereld? In de gesprekken voorafgaande aan het opstellen van het algemene strategische plan van de renovatie, werd er op zoek gegaan naar welke plaats het Museum voor Midden-Afrika in deze maatschappij zou moeten, willen en kunnen opnemen. Even lag de sluiting op tafel. Het argument dat hierbij voornamelijk werd aangehaald is dat een museum voor Midden-Afrika, met een kritische blik op het koloniale verleden en de eigen tentoonstellingswijze, niet kan huizen in het gebouw dat de aanzetter van het Belgische kolonialisme, Leopold II, zelf liet bouwen ter ere van zijn “koloniale project” en dat op de koop toe overal nog tekens en symbolen van zijn kolonialisme en megalomanie draagt. Bambi Ceuppens, antropologe aan het KMMA, merkt echter op dat er bij een ontmanteling van het koloniale paleis, het risico wordt gelopen dat de publieke herinnering aan ons koloniaal erfgoed eveneens ontmanteld wordt.
Het Museum koos daarom voor een hybride vorm. Het zou zowel radicaal vernieuwende museologische paradigma’s toepassen om een postkoloniale instelling te worden die een platform is voor interculturele dialoog, maar het zou eveneens dienst doen als een ‘museum van het museum’ die de koloniale mythes zelf in de vitrine plaatst, waar de koloniale mythes voordien dicteerden wat er in de vitrines werd geplaatst. Op deze manier wordt het museum zelf het tentoongestelde of het studieobject. Er zit een zekere historische rechtvaardigheid in verscholen.
De vraag moet echter gesteld worden: kan een instelling die zoveel historische bagage meezeult en van zichzelf geladen boodschappen uitdraagt, ooit een succesvolle contact zone zijn tussen groepen met uiteenlopende interpretaties van een controversieel verleden? De fysieke verschijning van het Museum betekent immers stagnatie in betekenis, terwijl een plek voor dialoog een uitgesproken dynamisme impliceert. De houding van het museum, in de eerste plaats ten opzichte van haar eigen tentoonstellingswijzen en ten tweede ten opzichte van zichzelf als drager van deze tentoonstellingswijzen moet actief genoeg zijn om de koloniale mythes te ontdoen van hun retorische krachten. Daarbij moet het Museum zich evenwel bewust zijn van het feit dat het KMMA het centrum blijkt te zijn van een supercluster aan herinneringen en lezingen van het verleden. Een actieve houding aannemen betekent dus een ongelooflijk delicate evenwichtsoefening, waarin het Belgische koloniale verleden centraal komt te staan.
In 2005 volgde een eerste oefening in het vertonen van het Belgisch-Congolese verleden met de tentoonstelling: “Het Geheugen van Congo; de koloniale tijd.” Het Museum legde in deze expositie een groot dynamisme aan de dag en toonde zich wel degelijk geëngageerd voor het vormen van een nieuw beeld van de Afrikaanse geschiedenis. Het durfde in eigen boezem te kijken en nam geen blad voor de mond; er was plaats voor aspecten van de geschiedenis die delen van het publiek mogelijk voor de borst kon stuiten. Het was echter in haar apolitieke, wetenschappelijke houding dat ze een groot deel van haar publiek teleurstelde. De illusie dat een museum de waarheid brengt, werd niet doorprikt. Op deze manier snoerde het veel personen en groepen met afwijkende historische interpretaties de mond, hun verhalen afdoende als “mooie verhaaltjes” en schoot het te kort als contact zone.
Het museum is daarentegen geen eiland of echokamer. Zowel externe als interne kritieken worden op de voet gevolgd en de talloze vergaderingen, brainstormsessies en ronde tafelgesprekken die de museologen en museumofficials bijwoonden sinds “het Geheugen van Congo” tonen aan dat de renovatie een dynamisch proces is en zeker niet is ontstaan uit een idée fixe. Ik wens dan ook niets te voorspellen over de toekomstige permanente tentoonstelling, die ongetwijfeld zal verrassen. Meer nog, ik wacht vol ongeduld tot het museum de deuren weer opent.
Bibliografie
Aldrich, Robert. “Colonial museums in a post-Colonial Europe”. African and Black Diaspora: An international Journal 2, nr. 2 (2009): 137–56.
Arnaut, Karel, en Bambi Ceuppens. “Voorstelling van het project duurzaam Belgisch-Afrikaans koloniaal erfgoed in België, Burundi, Congo en Rwanda”. Afrika-Vereniging van de Universiteit Gent, 2 mei 2005.
Arnaut, Karel, en Hein Vanhee. “De postkoloniale Afrikanistiek in België en de Verenigde Staten. Een interview met Jan Vansina”. Forum, 21 augustus 2011.
Arnold-de Simine, Silke. Mediating memory in the museum: trauma, empathy, nostalgia. New York: Palgrave Macmillan Memory Studies, 2013.
Asselberghs, Herman, en Dieter Lesage, red. Het museum van de natie. Brussel: Yves Gevaert Uitgever, 1999.
Assunção dos Santos, Paula, en Judite Primo, red. To understand New Museology in the XXI Century. Cadernos de Sociomuseologia 37. Lisbon: Edições Universitárias Lusofonas, 2010.
Bambi Ceuppens, “Narcissus, Pygmalion and Prometheus: The politics of identity and alteriity”, Cultural Dynamics 6, nr. 3 (1993): 300–324
Barend, Blom. Colonial Aphasia in Museums in the Netherlands. Amsterdam: University of Amsterdam, 2014.
Belien, Paul. “King Leopold’s Shadow”. The Wall Street Journal Europe, 4 augustus 2004.
Bennett, Tony. Pasts Beyond Memory: evolution, museums, colonialism. London: Routledge, 2004. Pasts Beyond Memory.
———. “The Exhibtionary Complex”. new formations 4 (1988): 73–102.
Bourdieu, Pierre. Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste. Cambridge: Harvard University Press, 1979.
Bouttiaux, Anne-Marie. “Des mises en scène de curiosités aux chefs-d’oeuvre mis en scène: Le Musée royal de l’Afrique à Tervuren: un siècle de collections”. Cahiers d’Études Africaines 39, nr. 155/156 (1999): 595–616.
———. PERSONA: Maskers uit Afrika - Verborgen en ontsluierde identiteiten. Tervuren: 5 Continents, Afrikamuseum Tervuren, z.d.
Bragard, Véronique. “‘Indépendance!’: The Belgo-Congolese Dispute in the Tervuren Museum”. Human Architecture: Journal of the Sociology of Self-Knowledge 9, nr. 4 (2011).
Bragard, Véronique, en Stéphanie Planche. “Museum practices and the Belgian colonial past: questioning the memories of an ambivalent metropole”. African and Black Diaspora: An international Journal 2, nr. 2 (2009): 181–91.
Busselen, Lies. Congolezen in en met het KMMA: een contrapuntische interpretatie van een contactzone. Leuven, 2012.
Capenberghs, Joris. “Re-Turning the Shadow: Museological reflections on the Royal Museum for Central-Africa, BELGIUM”. ICOM Triennial Conference, Barcelona, 7 april 2001.
Castryck, Geert. “Whose History is History? Singularities and Dualities of the Public Debate on Belgian Colonialism”. In Europe and the World in European historiography, bewerkt door Casa Lévai, 70–88. Pisa: Edizioni Plus - Pisa University Press, 2006.
Clifford, James. “Museums as Contact Zones”, 188–219, z.d.
Corbey, Raymond. “Etnographic Showcases, 1870-1930”. Cultural Anthropology 8, nr. 3 (1993): 338–69.
———. “ExitCongoMuseum”. Anthropology Today 17, nr. 3 (2001): 26–28.
Couttenier, Maarten. Congo tentoongesteld: Een geschiedenis van de Belgische antropologie en het museum van Tervuren (1882-1925). Leuven: acco & Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, 2005.
———. “No Documents, No History: The Moral, Political and Historical Sciences Section of the Museum of the Belgian congo Tervuren 1910-1948”. Museum History Journal 3, nr. 2 (2010): 13–48.
Crane, Susan. “Memory, Distortion, And History in the Museum”. History and Theory 36, nr. 4 (1997): 44–63.
De Meersman, Min, en Ivo Grammet, red. Magisch Marokko. Tervuren: Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, 1998.
Demart, Sarah. “Congolese Migration to Belgium and Postcolonial Perspectives”. African Diaspora, nr. 6 (2013): 1–20.
Elke Sleurs. “Editoriaal: Crowdfunding”. Science Connection 52 (december 2016): 2.
Ewans, Martin. “Belgium and the Colonial Experience”. Journal of Contemporary European Studies 11, nr. 2 (2003): 167–80.
Flynn, Tom. “Taming Tusk: The revival of chryselephantine sculpture in Belgium during the 1890’s”. In Colonialism and the Object: Empire, Material Culture and the Museum, bewerkt door Tim Barringer en Tom Flynn, 188–205. Londen & New York: Routledge, 1998.
Folsom, Jenny. “Cheating History: Blocking a Difficult Past at the Royal Museum for Central Africa”. Cultural Heritage in European Societies and Spaces, 2015, 1–39.
Foucault, Michel. Discipline, Toezicht en Straf: de Geboorte van de Gevangenis. Groningen: Historische uitgeverij, 2001.
———. Geschiedenis van de Waanzin. Amsterdam: Boom, 2013.
French, Patrick. “Belgium’s legacy leaves a bitter taste”. The Financial Times, 23 juni 2005.
Freud, Sigmund. Totem and Taboo: Resemblances Between the Mental Lives of Savages and Neurotics. New York: Moffat, Yard and Company, 1918.
Fuglestad, Finn. “The Trevor-Roper Trap or the Imperialism of History. An Essay”. History in Africa 19 (1992): 309–26.
Fyfe, Gordon. “Established-Outsider Relations and the Socio-Genesis of the Museum”. Historical Social Research 41, nr. 3 (2016): 54–80.
Gere, Charlie. “Museums, Contact Zones and The Internet”. Archives & Museum Informatics, 1997, 1–8.
Goddeeris, Idesbald. “Postcolonial Belgium”. Interventions 17, nr. 3 (2015): 434–51.
Goddeeris, Idesbald, en Sindani E Kiangu. “Congomania in Academia: Recent Historical Research on the Belgian Colonial Past”. BMGN-LCHR 126, nr. 4 (s.d.): 54–74.
Goldberg, David Theo. The Threat of Race: reflections on racial neoliberalism. Oxford: Wiley-Blackwell, 2009.
Gryseels, Guido. “Towards the Renewal and the Renovation of the Royal Museum for Central Africa”, 16 mei 2014. Paper presented at the Africa-Atlanta 2014 Conference.
———. “Woord Vooraf”. In Het Geheugen van Congo: de koloniale periode, 5. Snoeck, 2005.
Gryseels, Guido, Gabrielle Landry, en Koeki Claessens. “Integrating the Past: Transformation and Renovation of the Royal Museum for Central Africa, Tervuren, Belgium”. European Review 13, nr. 4 (2005): 637–47.
Hasian, Marouf. “Colonial Amnesias, Photographic Memories, and Demographic Biopolitics at the Royal Museum for Central Africa (RMCA)”. Third World Quarterly 33, nr. 3 (2012).
Hasian, Marouf, en Rulon Wood. “Critical Museology, (Post)Colonial Communication, and the Gradual Mastering of Traumatic Pasts at the Royal Museum for Central Africa”. Western Journal of Communication 74, nr. 2 (2010): 128–49.
Huylebrouck, Dirk. “Mathematics in (central) Africa before colonization”. Anthropolgica et Praehistorica 117 (2006): 135–62.
Jewsiewicki, Bogumil, en Dibwe dia Mwembu. “(Vervlogen) Congolese herinneringen aan het koloniale tijdperk”. In Het geheugen van Congo: de koloniale tijd, 205–9. Tervuren: Snoeck, 2005.
Karp, Ivan, en Steve n Lavine, red. Exhibiting Cultures: The poetics and Politics of Museum and Display. Washington/London: Smithsonian, 1991.
Karp, Ivan, Lynn Szwaja, Corinne Kratz, en Tomas Ybarra-Frausto, red. Museum Frictions: Public Cultures/Global Transformations. Durham/London: Duke University Press, 2006.
Keller, Olivier. “The fables of Ishango, or the irresistible temptation of mathematical fiction”. bibnum préhistoire de l’arithmétique (2010).
Lagae, Johan. “Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, Tervuren”. In Stéphane Beel Architecten: Nieuwe werken & woorden, bewerkt door Mil De Kooning en Christophe Van Gerrewey, 10–11. Lannoo, z.d.
Macdonald, Sharon. “Introduction”. In Theorizing museums, bewerkt door Gordon Fyfe en Sharon Macdonald, 1–21. Malden: Blackwell Publishers, 1996.
Macdonald, Sharon, en Gordon Fyfe, red. Theorizing Museums. Oxford: Blackwell Publishers/The Sociological Review, 1996.
Maluba, Nancy. “Réflexion sur la rénovation”. Africamuseum.be, z.d.
Marechal, Philippe. “De Afdeling Geschiedenis van de Belgische Aanwezigheid Overzee”. In Africa Museum Tervuren 1898-1998, bewerkt door Dirk Thys Van den Audenaerde, 239–51. Tervuren: KMMA, 1998.
———. “Kritische bedenkingen bij de controverses over Leopold II en Congo in de literatuur en de media”. In Het geheugen van Congo. De koloniale tijd. Tervuren: Snoeck, 2005.
Mirzoeff, Nicholas. “Photography at the heart of darkness: Herbert Lang’s Congo photographs”. In Colonialism and the Object: Empire, Material Culture and the Museum, bewerkt door Tim Barringer en Tom Flynn, 167–88. Londen & New York: Routledge, 1998.
Moira G. Simpson. Making Representations; Museums in the Post-Colonial Era. Revised Edition 2001. New York: Routledge, 1996.
Muteba Luntumbue, Toma. “Rénovation au musée de Tervuren: questions, défis et perspectives”. Perspectives Postcoloniales 65 (z.d.): 15–17.
Muteba Rahier, Jean. “The Ghost of Leopold II: The Belgian Royal Museum of Central Africa and it’s Dusty Colonialist Exhibiton”. Research in African Literatures 34, nr. 1 (2003): 58–84.
Nauwelaerts, Mandy, Caroline Terryn, Paul Verbraeken, en Patricia De Somer, red. De Panoramische Droom: Antwerpen en de wereldtentoonstellingen 1885-1894-1930. Antwerpen: Antwerpen Bouwcentrum, 1993.
Nora, Pierre. Les Lieux de mémoire: 1. La République. Paris: Gallimard, 1984.
Olbrechts, Frans-M. Tervuren: Trésors. Tervuren, 1955.
Peers, Laura, en Alison Brown. “Introduction”. In Museums and Source Communities, bewerkt door Laura Peers en Alison Brown, 1–17. New York: Routledge, 2003.
Reynebeau, Marc. Het nut van het verleden. Tielt: Lannoo, 2006.
.
Roger, Aurélie. “D’une Mémoire coloniale à une mémoire du coloniale. La reconversion chaotique du Musée Royal de L’Afrique Centrale, ancien musée du Congo Belge”. Cadernos de Estudos Africanos 9, nr. 10 (2006): 1–16.
Rose Hunt, Nancy. “Gender en subjectvorming in koloniaal Congo”. In Het Geheugen van Congo: de koloniale tijd. Tervuren: Snoeck, 2005.
Smith, Patterson. Criminal Man, According to the Classification of Cesare Lombroso. Montclair, N.J.: Putnam, z.d.
Stanard, Matthew. “‘Made in Congo?’ On the Question of Colonial Culture in Belgium”. Revue Belge de philologie et d’histoire 88, nr. 4 (2010): 1301–18.
———. Selling the Congo: A History of European pro-Empire Propaganda and the making of Belgian Imperialism. University of Nebraska Press, 2012.
Technopolis Group. Evaluation of the Royal Museum for Central Africa (RMCA), 2011.
Van Beurden, Sarah. “The Value of Culture: Congolese Art and the Promotion of Belgian Colonialism, 1945–1959”. History and Anthropology 24 (2013): 472–92.
Van den Audenaerde, Dirk Thys, red. Africa Museum Tervuren 1898-1998. Tervuren: Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, 1998.
Vanhee, Hein, en Geert Castryck. “Belgische historiografie en verbeelding over het koloniale verleden”. BTNG 32, nr. 4 (2002): 305–20.
Vansina, Jan. “De geschiedenis van Midden-Afrika in het perspectief van zijn ver verleden”. In Het geheugen van Congo: de koloniale tijd, bewerkt door Jean-Luc Vellut, 23–29. Snoeck, 2005.
Vellut, Jean-Luc. “Beelden van de koloniale tijd”. In Het geheugen van Congo. De koloniale tijd, bewerkt door Jean-Luc Vellut, 11–23. Tervuren: Snoeck, 2005.
———. “Matériaux pour une Image du blanc dans la Société Coloniale du Congo Belge”. In Stéréotypes Nationaux et préjugés Raciaux aux XIXe et XX" siècles, bewerkt door Jean Pirotte. Leuven: Université de Louvain, 1982.
Vera Zolberg. “Museums as contested sites of remembrance: the Enola Gay affair”. In Theorizing Museums, bewerkt door Sharon Macdonald en Gordon Fyfe, 69–84. Oxford: Blackwell Publishers/The Sociological Review, 1996.
Vints, Luc. Kongo made in Belgium: Beeld van een kolonie in film en propaganda. Leuven: Kritak, 1984.
Wachtel, Nathan. “Introduction”. In Between Memory and History, bewerkt door Marie-Noëlle Bourguet, Lucette Valensi, en Nathan Wachtel, 1–19. Chur: Harwood academic publishers, 1990.
Wastiau, Boris. EXITCONGOMUSEUM: Un essai sur la “vie sociale” des chefs-d’oeuvre du musée de Tervuren. Tervuren: Musée Royal de l’Afrique Centrale, z.d.
Wintle, Claire. “Decolonising the Museum: The Case of the Imperial and Commonwealth institutes”. Museum & Society 11, nr. 2 (2013): 185–99.
Wynants, Maurits. Van Hertogen en Kongolezen: Tervuren en de Koloniale Tentoonstelling 1897. Wetteren: N.V. Erasmus, 1997.
Jaarverslagen
“Jaarverslag 2002”. Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, 2002.
“Jaarverslag 2003-2004”. Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, 2004.
“Jaarverslag 2005-2006”. Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, 2006.
“Jaarverslag 2010”. Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, 2010.
“Jaarverslag 2011”. Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, 2011.
“Jaarverslag 2014”. Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, 2014.
Pers
Betsy Courtin, “Congo”, De Standaard, 24.02.2005, p.18
Braeckman, Colette, en Laporte, Christian. “Télévision - Un documentaire franco-britannico-belge accuse le souverain de génocide, la RTBf recadre le débat. Le procès de Leopold II, roi du Congo . Un film qui évacue tout débat et une réalité davantage grise? Un vaste chantier historique à développer.” Le Soir, 4 augustus 2004.
Defossez, Frederik en Verstraete, Alexander, “Olifant en giraf zijn weer veilig thuis in Afrikamuseum”, deredactie.be, 31.01.2017
“Er wordt daar wat onzin verteld over Leopold II - interview met Guido Gryseels”. De Standaard, 2 januari 2005.
French, Patrick. “Belgium’s legacy leaves a bitter taste”. The Financial Times, 23 juni 2005.
Goris, Gie. “Het museum in de vitrinekast”. MO, 10 januari 2000.
Hochschild, Adam. “A Monument to Denial”. Los Angeles Times, 3 februari 2005.
———. “Een monument voor de ontkenning”. De Morgen, 16 maart 2005.
“Réaction au film White King, Red Rubber, Black Death”. Service de Presse Affaires étrangères, 30 maart 2004.
Reynebeau, Marc. “Congo’s Donkere Hart: Louis Michel protesteert tegen Britse documentaire over Leopold II”. De Standaard, 30 maart 2004.
Riding, Alan. “Belgium Confronts Its Heart of Darkness; Unsavory Colonial Behavior in the Congo Will Be Tackled by a New Study”. The New York Times, 21 September 2009
Geeraert, Goele. “Waarom we nooit over Afrikaanse filosofen leerden (en claimden dat ze niet bestonden)”. MO, 29 mei 2017.