"Onder dwang toe te dienen: 1/2 l melk, 2 eieren, 10 st. suiker.” — Hongerstakingen in Belgische gevangenissen: een verkennend onderzoek (1920-1940)

Ayfer Erkul
Persbericht

'Onder dwang toe te dienen: 1/2 l melk, 2 eieren, 10 st. suiker.'

Tijdens het interbellum waren er tientallen hongerstakingen in Belgische gevangenissen. Uit de archieven van de gevangenissen van Vorst en Sint-Gillis blijkt dat hongerstakende gedetineerden systematisch rectale dwangvoeding toegediend kregen. Om hun gezondheid te vrijwaren, maar vaak ook om hun verzet te breken.

Toen Louis Lauwers op 29 juli 1938 na tien dagen hongerstaking nog steeds weigerde te eten, vroeg de gevangenisarts aan de verplegers hem onder dwang te voeden. Met gebruik van geweld indien nodig. Die avond kreeg Lauwers een lavement toegediend: een mengsel van twee liter melk en acht klontjes suiker dat rectaal bij hem werd ingebracht. Lauwers was op dat moment elf dagen in hongerstaking. Drie dagen en drie lavementen later zou hij zijn hongerstaking opgeven.

Het interbellum was de beginperiode van de hongerstakingen in Belgische gevangenissen. De Britse Suffragettes hadden net voordien met hun hongerstakingen –en de dwangvoeding die ze kregen- deze vorm van verzet wereldwijd bekendheid gegeven. In navolging van hen gingen in de jaren twintig de Ierse Republikeinen in hongerstaking. Die acties kregen brede belangstelling in Belgische kranten. Ook in België werd vanaf dan steeds vaker overgegaan tot dit type van protest.

Lichaam als verzet

Een hongerstaking is een individuele verzetsvorm waarin het lichaam een wapen wordt van protest, een communicatiemiddel van het ondergane leed én het verzet tegen de omstandigheden waarin dat leed tot stand kwam. Er is relatief weinig onderzoek naar hongerstakingen in het algemeen en naar deze in gevangenissen in het bijzonder. In België is er geen studie die het fenomeen belicht. Toch zijn er ook in ons land verschillende hongerstakingen geweest die dagenlang in het nieuws kwamen. Denk bijvoorbeeld aan de honderden Afghaanse asielzoekers die in 2003 drie weken lang een collectieve hongerstaking deden in de kerk van Elsene. Of de twintig uitgeprocedeerden die in 2012 na 102 dagen stopten met hun hongerstaking in gebouwen van de VUB. Wat hongerstakingen in gevangenissen betreft, zijn we onder meer op de hoogte van deze van Farid –‘le Fou’- Bouhammad.

Dit onderzoek, dat een eerste studie is naar hongerstakingen in België, gaat over verzet en over macht, over hoe in de disciplinerende instellingen die gevangenissen zijn gedetineerden hun lichaam gebruiken om te protesteren. De studie buigt zich over de hongerstakingen die tussen de twee wereldoorlogen in de gevangenissen van Vorst en Sint-Gillis werden gehouden. Specifiek gaat het over het verzet in de psychiatrische afdeling van Vorst waar hongerstakers uit de twee gevangenissen terecht kwamen en er dwangvoeding kregen. Het ging vooral om veroordeelde dieven, oplichters en fraudeurs die hun onschuld volhielden of meer bezoekrecht eisten.

De gevangenen op de psychiatrische afdeling van Vorst werden dag en nacht in de gaten gehouden. Verplegers noteerden minutieus wat en hoeveel een gedetineerde at, of hij rustig was geweest die dag (of net niet) en welke medicijnen hij kreeg toegediend. Bij een hongerstaker stond er of hij al dan niet dwangvoeding moest krijgen. Die strikte notities over en bewaking van iedere gevangene pasten in de geest van Louis Vervaecks werk. De Brusselse arts Vervaeck was de grondlegger van de criminele antropologie in België en streefde naar een uiterst precies classificatiesysteem voor gevangenen. Met dat doel werd onder zijn verantwoordelijkheid in iedere Belgische gevangenis een antropologisch laboratorium ingericht, ook in Vorst en Sint-Gillis. De psychiatrische afdeling van Vorst vormde daar een onderdeel van.

 

Rectale dwangvoeding

Dwangvoeding was in deze psychiatrische afdeling een poging van de gevangenisautoriteiten om de gezondheid van de gedetineerde te beschermen. Maar in een groot aantal gevallen is duidelijk dat de praktijk ook werd gebruikt om het verzet van gevangenen te breken. Dat daarbij rectale dwangvoeding werd gebruikt, in plaats van de toen ‘populaire’ maag- of neussonde die vooral bij Suffragettes en Ierse Republikeinen, versterkt deze these. De opluchting wanneer een hongerstaking, die beschouwd werd als een verstoring van de dagelijkse gang van zaken, werd beëindigd, staat duidelijk in de afdelingsdagboeken van de verplegers te lezen. Bij Louis Lauwers, die zijn hongerstaking na drie lavementen beëindigde, schreef de verpleger dat hij kalm en redelijk was geworden. Hij had ook “l’air agréable, serviable”. Over Raymond Stechele, die in 1937 elf dagen in hongerstaking ging, staat in het verplegersdagboek dat hij na de dwangvoeding van een halve liter melk terug ging eten en “plus convenable” was.

Sommige gevangenen werden tot drie keer per dag, en dit dagenlang, op deze brutale manier gevoed. In sommige gevallen zelfs al na enkele dagen hongerstaking, wanneer hun gezondheid nog helemaal geen gevaar liep.

Nu zou rectale dwangvoeding als foltering worden bestempeld, destijds was de praktijk aanvaard. Meer nog: men vond het vanzelfsprekend dat er onder dwang eten werd toegediend aan gevangenen. Immers, zo leert onderzoek van kranten uit die periode, men was overtuigd dat deze mensen niet goed snik waren. Uit de persartikels rond hongerstakingen blijkt dat het weigeren van voeding niet echt werd gezien als een verzetsmiddel maar door de overheid werd geframed als mentale ziekte. Die framing werd overgenomen door de Belgische pers.

 

Geen politieke agenda

De hongerstakers in de gevangenis van Vorst en Sint-Gillis hadden, in tegenstelling tot de Suffragettes of  de Ierse Republikeinen, geen politieke agenda. Ze waren ook niet verbonden aan een organisatie buiten de gevangenis. In andere gevangenissen waren er wel hongerstakingen die vooral tegen het einde van het interbellum politiek gerecupereerd werden. Het ging daarbij vooral om dienstweigeraars die hun zaak breed uitgesmeerd zagen in de pers en die werden gesteund door socialistische of Vlaams-nationalistische partijen, of in sommige gevallen door beide.

Omdat hongerstakingen het lichaam als verzetsmiddel gebruiken zijn ze, net zoals bijvoorbeeld zelfverbrandingen, vaak zo moeilijk te begrijpen. Volgens sommige onderzoekers zijn hongerstakingen een vorm van niet-gewelddadig verzet, anderen bestempelen de aanval op het eigen lichaam net wel als gewelddadig. In ieder geval zijn hongerstakingen vaak een tactiek van de laatste toevlucht, een protest van iemand die niets anders beschikbaar heeft dan zijn lichaam om te protesteren. Socioloog Michael Biggs die de hongerstakingen van de Ierse Republikeinen bestudeerde, formuleert het zo: “With a hunger strike, the perpetrator is the victim: A threatens to kill A in order to force concessions.”

 

Bibliografie

 

1. Primaire Bronnen

 

 

Archivalia

 

-Algemeen Rijksarchief Anderlecht

Archief van de psychiatrische afdeling van de gevangenis van Vorst

Archiefblok BE-A0541.320

 

Register van in- en uitgaande gedetineerden en verdachten.

Doos 1: 1922-1931

 

Dagboeken van de arts-antropoloog, Mannenafdeling,

Doos 2: 1 jan. 1932 - 20 aug. 1933

Doos 3: 13 apr. 1935 - 17 mrt. 1936

Doos 4: 17 mrt. 1936 - 4 feb. 1937

Doos 5: 4 feb. 1937 - 11 jan. 1938

Doos 6: 13 jan. - 16 dec. 1938

Doos 7: 17 dec. 1938 - 4 nov. 1940

 

Dagboeken van de verpleegsters. Vrouwenzaal.

Doos 19: 1 mei 1927 - 17 maart 1930

Doos 22: 25 mei 1934 - 20 oktober 1936

 

Dagboeken van de verplegers. Mannenzaal A.

Doos 42: 27 november 1927 - 19 maart 1928

Doos 44: 26 juni - 13 oktober 1928

Doos 51: 14 april - 16 november 1930

Doos 55: 15 november 1931 - 19 februari 1932

Doos 56: 20 februari - 11 juni 1932

Doos 57: 13 juni - 8 augustus 1932

Doos 58: 9 augustus - 8 oktober 1932

Doos 79: 3 augustus - 7 oktober 1935

Doos 80: 8 oktober - 21 december 1935.

Doos 82: 26 februari - 1 mei 1936.


Doos 83: 2 mei -5 juli 1936.


Doos 90: 26 augustus - 23 oktober 1937

Doos 91: 24 oktober - 15 december 1937

Doos nr. 95: 8 juni - 2 augustus 1938

Doos nr. 96: 3 augustus - 25 september 1938

Doos 100: 24 maart - 29 mei 1939

 

-Algemeen Rijksarchief 2 –depot Joseph Cuvelier

Morele dossiers gevangenis Vorst en Sint-Gillis

Nrs.: 91524 (Jacques De Keyser), 21772 (Alexandre Stegman), 114836 (Marcel Henri Boes), 49347 (Emmanuel Lewkowicz), 31180 (Casimir Plovie), 25376 (Guillaume De Rosa), 37098 (Rodolf Guelton), 4857 (Marie-Thérèse Dock), 13692 (Richard Blumentahl), 87876 (Guillaume Smits), 39947 (Raymond Stechele),  46112 (Oscar Kuhl).

 

 

Krantenartikels gebruikt voor discoursanalyse.

 

“De dienstweigeraar Simoens voor het Krijgshof.” De Schelde, 11 september 1932, 2.

 

“Een moordenaar in hongerstaking te Brussel.” Vooruit, 3 februari, 1932, 2.

 

“Il fait la grève de la faim mais on l'alimente de force.” La Dernière Heure, 3 februari, 1928.

 

“In het parlement.” De Schelde, 25 juni, 1932, 3.

 

“De hongerstaking te Reckheim.” Het Laatste Nieuws, 25 juni, 1930, 1.

 

“De hongerstaking te Reckheim.” De Standaard, 25 juni, 1930, 2.

 

“De zaak Simoens, een onderzoek gelast.” Het Laatste Nieuws, 22 oktober 1932, 3.

 

“De misdaad der Goudstraat.” De Standaard, 3 februari, 1928

 

“Roger Simoens mourra si....” Le Peuple, 19 oktober 1932, 1.

 

“Simoens de Dienstweigeraar: Hongerstaking en voorlopige in vrijheid stelling.” Nieuws Van Den Dag, 23 oktober, 1932, 3.

 

“Une interpellation de M. Hermans.” Le Peuple, 25 juni 1930, 2.

 

 

 

Gedrukte bronnen

 

Cuylits, Jean. “Les lavements nutritifs.” Bulletin de la Société de médicine mentale, December, 1910.

 

Kovalevsky, Pavel Ivanovic. Hygiène et traitement des maladies mentales et nerveuses.  Parijs: F. Alcan, 1890.

 

Raynier, Julien en Beaudouin, Henri. “Le régime alimentaire des Asiles d’aliénés.” L’Aliéniste français: bulletin de l’Association amicale des médecins des établissements public d’aliénés. Année 1934 (1934): 237-266.

 

Vervaeck, Louis. “Une expérience de législation de défense sociale.” L'Hygiène Mentale 28 nr 2 (1933): 125-162.

 

 

 

 

Kranten

 

Bernaers, Dietert. “Veldslag verloren.” Het Laatste Nieuws, 25 april, 2012, 6.

 

Danan, Alexis. “Haut les mains! ou la machine à guérir les mauvais garçons.” Paris-Soir, 22 april 1931, 2. Te raadplegen via http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k76390400.r=%22haut%20les%20mains%…

 

Erkul, Ayfer. “Vrouw in hongerstaking wegens geschil met verzekeraar.” De Morgen, 28 juni, 2001, 3.

 

Erkul, Ayfer. “Koppig vasten tot de dood.” De Morgen, 12 oktober, 2002, 54.

 

Erkul, Ayfer. “Een rondleiding door de mensendierentuin.” De Morgen, 13 Maart, 2010, 24-27.

 

“Farid ‘Le Fou’ opnieuw in hongerstaking.” Het Laatste Nieuws, 29 maart, 2016, 13.

 

McKittrick, David, Peter Murtagh, en Fionnuala O'Connor. 2016. “Bobby Sands died 35 years ago today: how The Irish Times covered the news.” The Irish Times, 5 Mei, 2016. http://www.irishtimes.com/culture/books/bobby-sands-died-35-years-ago-t….

 

Roggeman, Bart en Wouters, Greet. “Ik ga door tot de dood.” Gazet van Antwerpen, Metropool Noord, 31 Juli, 2012, 12.

 

Rogiers, Filip. “Kroniek van 22 dagen hongerstaking.” De Morgen, 16 augustus, 2003, 6.

 

Shaheen, Kareem. “Two Turkish educators on hungerstrike detained by police.” The Guardian. 22 mei 2017. https://www.theguardian.com/world/2017/may/22/two-turkish-educators-on-….

 

Smyth, Diane. “Mathias Depardon on hunger strike against detention by Turkish autorities British Journal of Photography.” British Journal of Photography, 24 mei, 2017. http://www.bjp-online.com/2017/05/mathias-depardon-on-hunger-strike-aga….

 

Terryn, Jean-Pierre. “Drie jaar onschuldig in cel.” Krant van West-Vlaanderen/Roeselare, 13 Maart, 2015, 4.

 

 

Vandebroek, Nancy. “Naar Hasselt of sterven.” Het Belang van Limburg, 5 mei 2007, 21.

 

 

Yuhas, Alan. “Controversial 'rectal feeding' technique used to control detainees' behaviour.” The Guardian, 16 Maart 2017. https://www.theguardian.com/us-news/2014/dec/09/cia-report-rectal-feedi….

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Geraadpleegde literatuur

 

Andrews, Kenneth T., en Michael Biggs. “The Dynamics of Protest Diffusion: Movement Organizations, Social Networks and News Media in the 1960 Sit-Ins.” American Sociological Review 71 (2006): 752-777.

 

Benford, Robert D., en David A. Snow. “Framing Processes and Social Movements: An Overview and Assessment.” Annual Review of Sociology 26 (2000): 611-639.

 

Biggs, Michael. “How Repertoires Evolve: The Diffusion of Suicide Protest in the Twentieth Century.” Mobilization: An International Quarterly 18 nr. 4 (2013): 407-428.

 

Biggs, Michael. “The Rationality of Self-Inflicted Suffering: Hunger strikes by Irish Republicans 1916-1923.” Sociology Working Papers 3 (2007): 2.

 

Boltanski, Luc, Yann Darré, en Marie-Ange Schiltz. “La dénonciation.” Actes de la recherche en sciences sociales 51 (1984) 3-50.

 

Casile-Hugues, Geneviève. La grève de la faim au milieu carcéral: : à travers le cas de la Maison d'arrêt des Baumettes de 1975 à 1983. Aix-en-Provence: Presses universitaires d'Aix-Marseille, 1994.

 

Christiaensen, Stef. “Historische ontwikkelingen in de strafrechtsbedeling beschouwd vanuit het perspectief van humanisering en menselijke waardigheid.” In Handboek Forensisch Welzijnswerk, eds. Maria Bouverne-De Bie, Kristine Kloeck, Wilfried, Roose, Rudi Meyvis en John Vanacker, 250-253. Gent: Academia Press, 2002.

 

Crawford, Elizabeth. The Women's Suffrage Movement: A reference Guide 1866-1928. Londen: UCL Press, 1999.

 

De Bens, Els. De Pers in België. Het verhaal van de Belgische dagbladpers. Gisteren, vandaag en morgen. Leuven: LannooCampus, 2007 .

 

De Bont, Raf. “Meten en Verzoenen. Louis Vervaeck en de criminele antropologie 1900-1940.” In Degeneratie in België 1860-1940. Een geschiedenis van ideeën en praktijken, eds. Jo Tollebeek, Geert Vanpaemel en Kaat Wils, 196-197. Leuven: Universitaire Pers Leuven,2003.

 

Bruno De Wever. Greep naar de macht. Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933-1945. Tielt: Lannoo, 1994.

 

Fairclough, Norman. Analysing Discourse. Textual analysis for social research. Londen: Routledge, 2003.

 

Fairclough, Norman. Critical discourse analysis: the critical study of language . Londen/New York: Longman, 1995.

 

Fairclough, Norman. Language and Power. Harlow: Longman, 1989.

 

Foucault, Michel. Discipline, Toezicht en Macht: de geboorte van de gevangenis. Groningen: Historische Uitgeverij, 2010.

 

Gibson, Mary. “Cesare Lombroso and Italian Criminology.” In The History of Criminology in International Perspective, eds. Peter Becker en Richard F. Wetzell, 142. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.

 

Greckhamer, Thomas, William W. Rucks, Catherine M. Rucks, en Sebnem Cilesiz. “Rigor, Transparency, Evidence and Representation in Discourse Analysis: Challenges and Recommendations.” International Journal of Qualitative Methods 13 (2014): 422-443.

 

Hall, Stuart. “Foucault: Power, Knowledge and Discourse.” In Discourse Theory and Practice: A Reader, eds. Margaret Wetherell, Stephanie Taylor en Simon J. Yates. Londen: Sage, 2001.

 

Hall, Stuart, Chas Critcher, Tony Jefferson, John Clarke, en Brian Roberts, Policing the crisis: Mugging, the state and law and order. London: The Macmillan Press Ltd, 1978.

 

Haslam, S. Alexander, en Stephen Reicher. “When prisoners take over the prison: A social psychology of resistance.” Personality and Social Psychology Review 16 nr. 2 (2012): 154-179.

 

Howland, Corinna. “To Feed or Not to Feed: Violent State Care and the Contested Medicalization of Incarcerated Hunger-Strikers in Britain, Turkey and Guantanamo Bay.” New Zealand Sociology 28 nr 1 (2013). Via http://www.questia.com/read/1P3-3061176311/to-feed-or-not-to-feed-viole….

 

Jorgensen, Marianne, en Louise J. Phillips. Discourse Analysis as Theory and Method. Londen: Sage, 2002.

 

Lecarpentier, Damien. “Cesser de s’alimenter pour contraindre une autorité : la grève de la faim comme pratique protestataire.” Cahiers d’économie et sociologie rurales 80 (2006): 75-92.

 

Machin, Amanda. “Hunger Power: The embodied protest of the political hunger strike.” Interface: a journal for and about social movements 8 nr. 1 (2016): 157-180.

 

Maes, Eric. Van gevangenisstraf naar vrijheidsstraf: 200 jaar Belgisch gevangeniswezen. Antwerpen/Apeldoorn: Maklu, 2009.

 

Mandela, Nelson Rohihlahla. Long Walk To Freedom: The Autobiography of Nelson Mandela. Boston: Little, Brown and Company, 1994.

 

Miller, Ian. A History of Force Feeding: Hunger Strikes, Prisons and Medical Ethics, 1909–1974. Basingstoke : Palgrave Macmillan, 2016.

 

Mills, Sara. Discourse. Londen: Routledge, 2004.

 

Mudde, Cas. The ideology of the extreme Right. Manchester/New York: Manchester University Press, 2000.

 

Neys, Achiel, en Tony Peters. “De geschiedenis van het gevangeniswezen.” In Tralies in de weg. Het Belgische gevangeniswezen: historiek, balans en perspectieven, eds. Achiel Neys, Tony Peters, Freddy Pieters en Johan Vanacker. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 1994.

 

Radzinowicz, Leon. Adventures in Criminology. New York: Routledge, 1999 .

 

Scanlan, Stephen, Laurie Cooper Stoll, en Kimberly Lumm. 2008. “The hunger strike and nonviolent action, 1906-2004.” In Research in Social Movements, Conflicts and Change, ed. Patrick G. Coy, 275 - 323. Bingley: Emerald Group Publishing Limited, 2008.

 

Sharp, Gene. Sharp's Dictionary of Power and Struggle: Language of Civil Resistance in conflicts. New York: Oxford University Press, 2012.

 

Siméant, Johanna. La grève de la faim. Parijs: Presses de Sciences Po, 2009.

 

Siméant, Johanna. “L'efficacité des corps souffrants : le recours aux grèves de la faim en France.” Sociétés contemporaines 31(1998): 59-86.

 

Smith, Catrin. “Punishment and pleasure: women, food and the imprisoned body.” The Sociological Review 50 nr. 2 (2002): 197–214.

 

Tarrow, Sidney. Power in Movement: Social Movements and Contentious Politics. Cambridge: Cambridge University Press, 1998.

 

Tilly, Charles. Popular Contention in Great Britain, 1758-1834. New York: Routledge, 2016.

 

Van Dijk, Teun A. Ideology and Discourse. A Multidisciplinary Introduction. Barcelona: Pompeu Fabra University, 2000. Via http://www.discourses.org/UnpublishedArticles/Ideology%20and%20discours…

 

Van Dijk, Teun A. “The interdisciplinary study of news as discourse.” In A Handbook of Qualitative Methodologies for Mass Communication Research, eds. Klaus Bruhn Jensen en Nicholas W. Jankowski, 108-120. Londen/New York: Routledge, 1991.

 

Vernon, James. Hunger: A Modern History. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2007.

 

Waismel-Manor, Israel. “Striking Differences: Hunger Strikes in Israel and the USA.” Social Movement Studies 4 nr. 3 (2005): 281–300.

 

Wall, Jeffrey D., Bernd Carsten Stahl, en A. F Salam. “Critical Discourse Analysis as a Review Methodology: An Empirical Example.” Communications of the Association for Information Systems 37 nr. 1 (2015): 257–285.

Universiteit of Hogeschool
Master of Arts in de Geschiedenis
Publicatiejaar
2017
Promotor(en)
Prof. dr. Peter Scholliers
Kernwoorden
Share this on: