“Door niets gerechtvaardigd!” – De gecontesteerde totstandkoming van de Boerentoren ontrafeld
Toen in november 2022 renovatieplannen voor de Boerentoren werden gepresenteerd, ontstonden er direct felle debatten. De ambitieuze plannen van de eigenzinnige Vlaamse miljardair en eigenaar Fernand Huts, in het bijzonder het bouwen van een glazen toren naast de bestaande toren, schoten bij velen namelijk in het verkeerde keelgat. De Boerentoren is sinds de oplevering in 1931 voor velen immers een belangrijk Antwerps symbool geworden. Wat in de huidige debatten veel minder geweten is, is dat de totstandkoming van de toren allesbehalve ongecontesteerd was en velen de toren zelfs liever niet zagen verschijnen. Ondanks de felle tegenstand in publieke debatten, onder meer in de media, wist het stadsbestuur de plannen door te duwen. Daarbij werden onethische handelwijzen en achterkamertjespolitiek niet geschuwd.
Afbeelding 1. Schoenmarkt, de bouwwerf voor de Boerentoren, Antwerpen 1929. SAA, FOTO-OF#6589
Een groot gapend gat na WOI
De Boerentoren werd tussen 1928-1931 gebouwd op de hoek van de Schoenmarkt, de Eiermarkt en de Beddenstraat in het historische stadscentrum van Antwerpen. Deze site vormde na een Duits bombardement in 1914 een groot gapend gat, precies aan het einde van de belangrijke handelsstraat de Meir. Nadat het Antwerpse stadsbestuur de grond in handen kreeg, werden verschillende initiatieven gelanceerd om deze symbolisch belangrijke site te bebouwen. Deze plannen strandden echter allemaal en de site bleef onbebouwd. In 1928 kwam daar verandering in toen het Antwerpse stadsbestuur, bestaande uit een coalitie van Vlaamsgezinde christendemocraten en socialisten, een openbare veiling organiseerde om de grond te verkopen.
Een oneerlijke “schijnverkooping”
De openbare veiling van de bouwgrond ging gepaard met zeer strenge eisen vanuit het stadsbestuur. Zo werd de uiteindelijke koper verplicht om ‘‘onmiddellijk op den verkochten grond een monumentaal gebouw in den modernen bouwtrant op te richten” volgens voorlopige schetsen van een torengebouw, getekend door de Antwerpse stadsbouwmeester. De enige bieder, en dus de winnaar van de veiling, was de zogenaamde Algemeene Bankvereeniging die voor de bouwgrond 7.200.000 Belgische Frank betaalde.
Deze jonge Vlaamse bank was een opvallende nieuwkomer tussen de gevestigde, voornamelijk Franstalige financiële instellingen die in Antwerpen domineerden. Dat de Algemeene Bankvereeniging als enige bieder uit de bus was gekomen, was volgens vele tijdgenoten geen toeval. Zij verdachten het Antwerpse stadsbestuur namelijk van oneerlijke afspraken met de bank. Zo noemde een liberale oppositielid de verkoop een “schijnverkooping’’ en was volgens de Vlaams-nationalistische krant De Schelde de verkoop “door niets gerechtvaardigd”. Op basis van historisch archiefonderzoek is aangetoond dat deze vermoedens effectief klopten en dat er inderdaad sprake was van een onethische gang van zaken.
Afbeelding 2. De Boerentoren in opbouw, ca 1930. SAA, 752#496
Geheime onderhandelingen
Uit archivalische bronnen van de KBC, de uiteindelijke opvolger van de Algemeene Bankvereeniging, blijkt namelijk dat het Antwerpse stadsbestuur minimaal vanaf maart 1928 geheim contact had met de bank. Vanuit de stad werd dat contact onderhouden door enkele leden van de coalitie, met medeweten van de burgemeester. Dat niet elk lid van de coalitie hiervan op de hoogte was, en daar achteraf zelfs publiekelijk beklag over werd gedaan, toont aan dat het hierbij om achterkamertjespolitiek op zeer hoog niveau ging. De geheime contacten tussen de bank en de stad zouden de Algemeene Bankvereeniging aanzienlijk hebben bevoordeeld, aangezien de eerste aankondiging van de openbare veiling pas op 21 juli 1928 werd gepubliceerd, terwijl de veiling al op 7 augustus van datzelfde jaar plaatsvond.
De bronnen uit het archief van de KBC hebben bovendien aangetoond dat er in de periode tussen maart en juli 1928 zelfs al prijsafspraken werden gemaakt tussen de bank en het Antwerpse stadsbestuur en dat er professionele ontwerpen voor de toren werden gemaakt door gerenommeerde architecten. In praktijk betekende dit dat enkel de Algemeene Bankvereeniging een effectieve kans maakte op de bouwgrond. Zij had immers al financiering kunnen regelen en kon bouwplannen voorleggen, terwijl andere mogelijke partijen pas maanden later van de verkoop afwisten. In minder dan een maand tijd enkele miljoenen frank verzamelen en bouwplannen opmaken, was voor hen uiterst onrealistisch.
Afbeelding 3. Burgermeester Frans Van Cauwelaert, ca. 1925. SAA, 2004#2909
Frans Van Cauwelaert – de drijvende kracht?
Op de vraag waarom de stad zo actief was bij de totstandkoming van het torengebouw, bestaan verschillende historische verklaringen. Ten eerste ambieerde het stadsbestuur een invulling voor de braakliggende grond tegen 1930, het jaar waarin er zeer veel bezoekers werden verwacht voor de wereldtentoonstelling, die dat jaar in Antwerpen werd gehouden. Ten tweede paste de Vlaamse Algemeene Bankvereeniging binnen de visie van het Vlaamsgezinde stadsbestuur, in het bijzonder in de visies van de toenmalige voorzitter en Antwerps burgemeester Frans Van Cauwelaert (1880-1961). Van Cauwelaert speelde in het interbellum een prominente rol in de Vlaamse beweging en heeft actief bijgedragen aan het vastleggen van het Nederlandstalige karakter van het bestuur, gerecht, onderwijs en het leger in Vlaanderen.
Buiten zijn politieke werkzaamheden hield hij zich ook actief bezig met het uitbouwen van een Nederlandstalig Vlaams bedrijfsleven, onder andere door zijn participaties in de krant De Standaard maar ook als investeerder van de Algemeene Bankvereeniging. Een groot gebouw voor een Vlaamse bank, waarin hij zelf had geïnvesteerd, op een zeer symbolische plaats – midden in het stadscentrum – paste perfect binnen zijn Vlaamsgezinde visie. Dat de onderhandelingen vanuit de bank werden gevoerd door zakenman en mede-investeerder Henri Gylsen, een persoonlijke vriend van Frans Van Cauwelaert, versterken de zweem van vriendjespolitiek. Volgens de liberale oppositie was het bovendien een gunst vanuit het stadsbestuur aan de Algemeene Bankvereeniging, die enkele jaren daarvoor als enige bank bereid bleek een groot geldbedrag aan het stadsbestuur te lenen.
Niet onwettig, wel onethisch
Het gevoel dat deze gang van zaken onethisch aandoet, werd ook door tijdgenoten gedeeld en regelmatig geuit. Echter, door het ontbreken van een wettelijk kader rond openbare verkopen werd er geen enkele wet overtreden. Deze bijzondere situatie roept enkele parallellen op met vandaag de dag, waarin het Antwerpse stadsbestuur ook niet immuun is voor beschuldigingen van te nauwe banden met bouwpromotoren.
Bibliografie
Gebruikte uitgegeven bronnen
- ‘’De heer Van Cauwelaert uit verlof terug’’, De Standaard, 06-11-1928, 1.
- ‘’De verkoop van grond op de Schoenmarkt’’, Gazet van Antwerpen, 27-08-1928, 6.
- ‘’Het schandaal voltrokken. Antwerpen, in handen van de Boeren-Soviet. Een verpletterend rekwisitorium’’, De Nieuwe Gazet, 29-08-1928, 1.
- LEONARD EDWARD, Voor 's lands wederopbouw. Korte opstellen over bouwkunst, Amsterdam: Maatschappij van Goede en Goedkoope Lectuur, 1920.
- S.N., "Vente publiques d'immeubles", in: Les Pandectes belges, Brussel: Anc. Etabl. Aug. Puvrez (S. A.), imprimeurs-Editeurs, 1933, chapitre premier, adjudication, section VI. Entraves à la liberté des enchères
- Stad Antwerpen, Gemeenteblad, 1923/I
- Stad Antwerpen, Gemeenteblad, 1928/II
- VANHOENACKER J.R., "Moderne Hoogbouw", KMBA: maandschrift voor bouwkunst en aanverwante vakken, 1/Januari, 1935, 12-21
Gebruikte onuitgegeven bronnen
- Archief Vlaams Architectuurinstituut – collectie Vlaamse Gemeenschap, archief Jan Vanhoenacker.
- Archief Vlaams Architectuurinstituut – collectie Vlaamse Gemeenschap, archief Jos Smolderen.
- Brief van het bestuur der Wegenis, gedateerd 17 november 1930. SA. 1929#33378.
- College van Burgemeester en Schepenen, zitting van woensdag 18 februari 1931. Beraadslaging Proces-Verbaal. SA: 1931#38638.
- Notulen beheerraadsvergadering Algemeene Bankvereeniging, 15 juni 1928. Historisch archief van de KBC, Brussel.
- Notulen beheerraadsvergadering Algemeene Bankvereeniging, 9 maart 1928. Historisch archief van de KBC, Brussel.
- Notulen beheerraadszitting Algemeene Bankvereeniging, 20 maart 1928. Historisch archief van de KBC, Brussel.
- ‘’Verplichting tot bouwen’’. Verslag openbare verkoop gronden tussen de Eiermarkt, Schoenmarkt en de Beddenstraat, 07-08-1928. SA, 1929#33378.
Gebruikte literatuur
- Antwerpse Boerentoren krijgt opvallende make-over: zo ziet het nieuwe ontwerp eruit, Website van De Morgen, < https://www.demorgen.be/snelnieuws/antwerpse-boerentoren-krijgt-opvalle… >, geraadpleegd op 25 november 2022.
- Beurs voor Diamanthandel, Website van Agentschap Onroerend Erfgoed Vlaanderen, < https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/7445 >, geraadpleegd op 11 mei 2023.
- Boerentoren, Website van Agentschap Onroerend Erfgoed Vlaanderen, < https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/3959 >, geraadpleegd op 30 maart 2023.
- Complex met bank en hotel Century Tourist, Website van Agentschap Onroerend Erfgoed Vlaanderen, < https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/215319 >, geraadpleegd op 2 februari 2023.
- De pleinvrees van het parket in het schandaal van de Slachthuissite, Website van Apache, < https://www.apache.be/2021/12/16/pleinvrees-van-antwerpse-parket-dossie… >, geraadpleegd op 4 april 2023.
- Het mystieke huwelijk, Website van Liberas: centrum voor de geschiedenis van het vrije denken en handelen, < https://www.liberasstories.eu/nl/magazine/collectie/het_mystieke_huweli… >, geraadpleegd op 21 november 2022.
- Modernisme, Website van Agentschap Onroerend Erfgoed Vlaanderen, < https://thesaurus.onroerenderfgoed.be/conceptschemes/STIJLEN_EN_CULTURE… >, geraadpleegd op 22 december 2022.
- BALLEGEER HILDE, Henry Van de Velde. Bijdragen tot de studie van de periode 1926-1947, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, vakgebied Kunstgeschiedenis en Oudheidkunde, Rijksuniversiteit Gent, 1978.
- BEECK ROLAND OP DE, "Antwerpen, een mariale metropool", in: WIM STRECKER (red.), Madonna- en heiligenbeelden in de Antwerpse binnenstad, Kontich: BAi, 2010, 11-13.
- BOEHME OLIVIER, "De politieke ontwikkelingen", in: GENOOTSCHAP VOOR ANTWERPSE GESCHIEDENIS (red.), Antwerpen in de 20ste eeuw : van belle époque tot golden sixties, Brasschaat: Pandora Publishers, 2008, 89-114.
---, Greep naar de markt. De sociaal-economische agenda van de Vlaamse Beweging en haar ideologische versplintering tijdens het interbellum, Leuven: LannooCampus, 2008.
- BRUYN LUC DE, De Boerentoren. J.R. Van Hoenacker, J. Smolderen, E. Van Averbeke (1929-1931), onuitgegeven Eindverhandeling, vakgebied Architectuur, Hoger Architectuur Instituut van het Rijk (Antwerpen), 1985-1986.
- DESMEDT H. HOUTMAN, "Belgium - Kredietbank", in: MANFRED - POHL EN SABINE FREITAG (red.), Handbook on the history of European Banks, Aldershot: Edward Elgar Publishing Limited, 1994, 56-94.
- FRANDSEN ANN-CHRISTINE, TAMMY BUNN HILLER, JANICE TRAFLET e.a., "From money storage to money store: Openness and transparency in bank architecture", Business History, 55/5, 2013, 695-720.
- GROOTEN SVEN, BART MOEYAERT, PIET LOMBAERDE e.a., Hoger/Higher/Plus Haut. Panoramisch Antwerpen, Leuven: Davidsfonds, 2006.
- HASLINGHUIS DR. E.J. EN DR. ING. H. JANSE, Bouwkundige termen. Verklarend woordenboek van de westerse architectuur- en bouwhistorie, dl. 5, Leiden: Primavera Pers 2005.
- HENAU B., "Het bank- en verzekeringswezen in Antwerpen tijdens het interbellum ", Tijdschrift voor Economie en Management, XXXV/4, 1990, 329-359.
- HEYLEN PHILIP, JOS GISEKIN, ROLAND OP DE BEECK e.a., "Inventaris", in: WIM STRECKER (red.), Madonna- en heiligenbeelden in de Antwerpse binnenstad, Kontich: BAi, 2010.
- HEYNICKX RAJESH, "A law of inertia. The Tower as Site and Symbol in Interwar Flanders", in: RAJESH HEYNICKX EN TOM - AVERMAETE (red.), Making a New World. Architecture & Communities in Interwar Europe, Leuven: Leuven University Press, 2012, 199-211.
- HEYNICKX RAJESH EN TOM AVERMAETE, Making a New World. Architecture & Communities in Interwar Europe, Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2012.
33
- HOLLISTER NATHANIEL, "The History of the European Skyscraper", Council on Tall Buildings and Urban Habitat: research paper, /II, 2013, 52-55.
- IMPE ELLEN VAN EN LUC VERPOEST, Henry van de Velde, architect en briefschrijver, onuitgegeven informatiebrochure van een tentoonstelling gewijd aan Henry Van de Velde, Koninklijke Bibliotheek België, 2013.
- JÜTTE DANIEL, "Contested Caryatids: Architecture, Modernity, and Race around 1900", Central European History, 2022, 1-28.
- KLEIN DAN, "Inleiding", in: Art Deco. Ontstaan, ontwikkeling en opleving van deze decoratieve stijl, Alphen aan den Rijn: Atrium, 1986, 6-9.
- LAUREYS DIRK, IJzersterk. De KBC-toren en zijn architecten, onuitgegeven tentoonstellingscatalogus, Architectuurarchief van de Provincie Antwerpen, 2001.
---, "De architectuur in een stroomversnelling. Art deco, modernisme en traditionalisme in de provincie Antwerpen", in: LUDO HELSEN, WILLEM AERTS, DIRK LAUREYS e.a. (red.), Bouwen in beeld. De collectie van het Architectuurarchief van de Provincie Antwerpen, Turnhout: Brepols, 2004, 85-130.
- LAUREYS DIRK EN MARC VAN POTTELBERGHE, "Van scheldnaam tot icoon 75 jaar Boerentoren", in: PIET LOMBAERDE, DIRK LAUREYS EN MARC VAN POTTELBERGHE (red.), Hoger/Higher/Plus Haut. Panoramisch Antwerpen, Leuven: Davidsfonds, 2006, 39-65.
- LOMBAERDE PIET, ELS SPITAELS, RUTGER TIJS e.a., "Architectuur, stedenbouw en verkeer", in: GENOOTSCHAP VOOR ANTWERPSE GESCHIEDENIS (red.), Antwerpen in de 20ste eeuw : van belle époque tot golden sixties, Brasschaat: Pandora Publishers, 2008, 209-269.
- MALLIET ANNE, "Boerentoren. Eiermarkt 20/Schoenmarkt 35 1929-1932", in: RITA STEYAERT, GREET PLOMTEUX, ANNE MALLIET e.a. (red.), Architectuurgids Antwerpen, Turnhout: Brepols, 1993.
- MARTIN DIRK, "Regimecrisis in lokaal bestuur in het interbellum. Een comparatief sociaal profiel van Antwerpse en Gentse collegeleden, 1921-1938", Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 1, 1996, 163-191.
- MECHELEN MIA VAN, "Frans Van Cauwelaert. Een portret", Ons Erfdeel, 25, 1982, 524-537.
- MEGANCK LEEN, "Traditionalisme", Openbaar Kunstbezit Vlaanderen, 1998/2, 1998, 8-13.
- MIEROP CAROLINE, "De verleiding van Amerika, de wolkenkrabber ten tijde van de art deco", in: WERNER ADRIAENSSENS, FRANÇOISE AUBRY, FRANCE BOREL e.a. (red.), Art deco architectuur. Brussel 1920-1930, Brussel: Archives d'Architecture Moderne, 1996, 87-98.
- MOLLE LEEN VAN, Ieder voor allen. De Belgische Boerenbond 1890-1990, Leuven: Universitaire Pers Leuven, 1990.
- PIERREUX BART, De Sint-Rochuskerk (1925-1928) Te Halle: een innovatieve nieuwbouw, onuitgegeven masterscriptie, vakgebied Kunstwetenschappen en Archeologie, Vrije Universiteit Brussel, 2021-2022.
- POTTELBERGHE MARC VAN, De Boerentoren: van scheldnaam tot beschermd monument, onuitgegeven Informatie brochure, KBC Groep, s.a.
- POULAIN NORBERT, De internationale stijl en CIAM: globalisme avant la lettre, onuitgegeven Informatiebrochure, Open Monumentendag Vlaanderen : Import-Export, Dienst Monumentenzorg Stad Gent, 2006.
- RUYSSEVELT A. VAN EN M. VAN POTTELBERGHE, Het Torengebouw te Antwerpen, de geschiedenis van een stedelijk landschap, De Kredietbank, 1986.
- SMEDT H. DE, "De financiële sector", in: GENOOTSCHAP VOOR ANTWERPSE GESCHIEDENIS (red.), Antwerpen in de 20ste eeuw : van belle époque tot golden sixties, Brasschaat: Pandora, 2008, 65-69.
- SMEDT HELMA HOUTMAN-DE, "Op de golven van de tijd. Bank- en financiewezen te Antwerpen van de Belle Epoque tot en met de Golden Sixties", in: GENOOTSCHAP VOOR ANTWERPSE GESCHIEDENIS (red.), Antwerpen in de 20ste eeuw. Van Belle Epoque tot Golden Sixties, Brasschaat: Petraco-PANDORA, 2008, 65-70.
- SMOLDEREN L., "Een Art-Decofestival: de internationale tentoonstelling van Antwerpen in 1930. Het droombeeld van hoofdarchitect Jos Smolderen", Monumenten en Landschappen, 21/3, 2002, 4-29.
34
- TIJS RUTGER, Tot cieraet deser stadt. Bouwtrant en bouwbeleid te Antwerpen van de middeleeuwen tot heden, Antwerpen: Mercatorfonds, 1993.
- VANDENBREEDEN JOS, "Art Deco: een waaier van architectuur en interieurkunst tussen art deco en modernisme", in: FRANÇOISE AUBRY, JOS VANDENBREEDEN EN FRANCE VANLAETHEM (red.), Art Nouveau, Art Deco & Modernisme, Tielt: Lannoo, 2006, 242-303.
- WEE HERMAN VAN DER EN MONIQUE VERBREYT, Mensen maken Geschiedenis. De Kredietbank en de Economische Opgang van Vlaanderen. 1935-1985, Tielt: Lannoo, 1985.
- WILS LODE, "Frans van Cauwelaert. Zijn plaats in de Vlaamse natievorming ", Handelingen - Koninklijke Zuid-Nederlandse maatschappij voor taal- en letterkunde en geschiedenis 55, 2001, 237-255.
