Voedselschaarste en voedselbedeling, tactieken en strategieën. Twee episodes uit bezet België tijdens de Eerste Wereldoorlog.

Giselle Nath
Persbericht

Voedselschaarste en voedselbedeling, tactieken en strategieën. Twee episodes uit bezet België tijdens de Eerste Wereldoorlog.

Bezet België, Somalië aan de Schelde?

De Eerste Wereldoorlog roept spontaan het beeld op van modderige loopgraven. Achter en naast het front leverde de Belgische burgerbevolking echter een vergeten strijd tegen de honger. Met dank aan de Verenigde Staten, die de eerste grootschalige food relief operation ooit coördineerden. Twee lokale studies illustreren nu in welk sociaal mijnenveld dit gebeurde.

Dorstlessende druppels op een hete plaat.

Toen België in 1914 werd bezet, reageerden de geallieerde machten met een economische blokkade. België importeerde op dat moment reeds 80% van zijn voedselbehoeften. De Duitsers begonnen meteen met opeisingen, die vanaf eind 1916 absurde en totalitaire proporties aannamen.De gevolgen laten zich raden. In 1917 stond zowat 90% procent van de Belgen in ellenlange wachtrijen voor wat brood en soep. Veel stedelingen kookten aardappelschillen en zagen hun kinderen aftakelen door infectieziekten. De werkloosheid ten gevolge van bezetting en handelsembargo, steeg dramatisch. En de Belgische burgerij? Die voelde vooral angst voor de hongerige en potentieel gevaarlijke massa. Enkele Brusselaars uit de haute finance spraken hun contacten in Amerika aan. Zo ontstond het Comité National de Secours et d’Alimentation (CNSA), een privatehulporganisatie die algauw als schaduwregering van België functioneerde. Amerikaanse schepen met spek en bonen werden over de oceaan vervoerd. Het hiërarchisch georganiseerde CNSA zorgde voor de verdeling ter plekke.

Tot zover de geschiedenisles. Want deze noodsituatie zorgde voor ongeziene sociale spanningen. Onder invloed van denkers als James Scott en Michel Foucault hebben historici tegenwoordig veel meer aandacht voor het dagelijks leven als een machtsarena. Toch bestaan er nog weinig lokale studies over de Eerste Wereldoorlog die niet de stemmen van pastoors of notabelen napraten. Historica Giselle Nath confronteerde de “officiële” bronnen van politie en bestuur met informatie uit volksliedjes, spotprenten, dagboeken en kranten. Zowel voor het plattelandsdorp Aartrijke als voor de stad Gent werd zo voor het eerst een sociale geschiedenis van voedselschaarste geschreven. Dit is geen uniform verhaal over “de kleine man”. Naargelang we kijken naar man of vrouw, burger, boer of arbeider, krijgen we telkens een andere oorlog te zien. 

Voedselhulp als populariteitscampagne.

De voedselhulp was gepolitiseerde en inefficiënt. De Belgen aan de top konden het niet verkroppen dat de Amerikanen met het prestige gingen lopen. In Gent waren niet minder dan acht verschillende groeperingen bezig met noodhulp. Deze populariteitscampagnes ontaardden vaak in een nachtmerrie.Er was gewoon niet genoeg voedsel en de bevolking was uiterst kritisch.Lokale machthebbers wilden met de uitdelingen vooral een eigen agenda verwezenlijken. In Aartrijke bezegelde een rijke brouwerszoon de sociale klim van zijn familie door leider van het voedselcomité en – na 1918 –  gemeenteraadslid te worden.CNSA-medewerkers klaagden de wisselende regels en de onrechtvaardige gevolgen daarvan aan bij hun oversten. Het amateurisme was schrijnend. Het dagboek van een lokaal comitélid sprak over de voedselverdeling alsof het om kerstcadeautjes ging. Graan dat voor mensen bedoeld was, ging naar de veestapel van rijkere boeren. Dit soort interne documenten zijn trouwens unieke vondsten. Ook andere historici moesten vaststellen dat het archief van het CNSA opzettelijk lijkt te zijn verstild. 

Vrouwen nemen het heft in handen.

In Gent hielden werkloze arbeiders en verarmende burgerij elkaars voedselconsumptie scherp in de gaten. In de krant Vooruit verschenen iedere dag woedende lezersbrieven. Iedereen, zelfs de populaire socialist Edward Anseele, werd beschuldigd van woeker en achterbaks gedrag. Complottheorieën circuleerden.Terwijl historici in “normale” tijden vaak met een vergrootglas moeten zoeken naar de acties van vrouwen, toonde deze groep zich plots erg mondig. Nu de mannen waren opgeëist of vertrokken, verdedigden de vrouwen het recht op welzijn met hand en tand. Exclusief vrouwelijke wijkdelegaties onderhandelden op het stadhuis. In juni 1916 manifesteerden arbeidersvrouwen verschillende dagen door de Gentse binnenstad om grotere rantsoenen te eisen. Ze incasseerden rake klappen van de Duitsers, maar de rantsoenen werden verhoogd. In 1918 werden de vrouwen voor hun vele opofferingen echter niet beloond met het stemrecht. 

Een kleine guerilla

De sociale strijd werd ook verdoken uitgevochten. Zo dwong een niet aflatende roddelcampagne het Aartrijkse voedselcomité tot ontslag. Voortaan zetelden ook enkele arbeiders mee.De dorpelingen gebruikten religie om hun eisen te vertalen. Toen de rantsoenen schaarser werden, kreeg de comitévoorzitter te horen dat Jezus op een boerderij was verschenen en het uitdelen van “e stuite brood” tot morele plicht uitriep. Uiteraard deden gezagsdragers de verschijningen af als “slechts” naïef bijgeloof.Vanaf 1916 werd in Aartrijke haast elke dag voedsel gestolen bij de boeren, tot hele koeien toe. Ook hier was niet alles wat het lijkt. Sommige landarbeiders zullen inderdaad hun werkgevers hebben beroofd. Maar de boeren verzonnen ook diefstallen die ze dan aangaven bij het Duitse bestuur. Zo ontsnapten ze aan opeisingen en kon het voedsel duur verkocht worden op de zwarte markt. Ten slotte waren er veel Duitse soldaten ingekwartierd in de gemeente. Ook hun rantsoenen lieten te wensen over. Arbeiders van Belgische en Duitse origine smokkelden gezamenlijk en saboteerden zo het bezettingsregime. Door honger en gebrek vervaagden de nationalistische breuklijnen. Dit was geen kwestie van collaboratie door Belgen, maar van oorlogsmoeheid bij Duitsers. Materieel gebrek vernietigde uiteindelijk de legitimiteit van de oorlog. 

Heden en verleden.

De vergelijking tussen bezet België en de hongersnood in de hoorn van Afrika loopt, zoals alle vergelijkingen, wel ergens mank. Maar de parallellen zijn toch interessant. Voedselhulp staat niet los van lokale machtsstructuren. Daar kunnen we maar beter aan wennen in plaats van te jammeren over het “falen” van ngo’s.Bovendien was België anno 1914 een land vol sociale ongelijkheid, wat de liefdadigheidsacties zeker heeft gekleurd en bemoeilijkt.Het was ten slotte ook geen toeval dat de opkomende VS zo massaal wilden mobiliseren voor Poor Little Belgium, toen de vijfde economische macht ter wereld. Populair prestige en economische invloed gingen samen. Kenia, Somalië en Ethiopië horen vandaag bij de armste landen ter wereld. De geschiedenis herhaalt zichzelf, maar steeds in een andere context.

Bibliografie

Onuitgegeven bronnen

  • Beveren, Rijksarchief Beveren (RAB)

​271-1 Provinciaal Hulp- en Voedingskomiteit Oost-Vlaanderen en Gewestelijk Hulp- en voedingskomiteit Gent Stad. Alle beschikbare mappen met betrekking tot Aartrijke (gewest Torhout) en Gent.

RAB 271-1 Provinciaal Hulp- en Voedingskomiteit Oost-Vlaanderen…203 Lijsten van opgeëiste arbeiders, bevoorraad in de gemeente waar ze zijn tewerkgesteld. Met bijlage in verband met klachten. Diverse brieven.

  • Brugge, Bisschoppelijk archief

C/546 (A-L) Verslagen over de oorlog 1914-1918. Aartrijke.

C/546 (A-L) Verslagen over de oorlog 1914-1918. Ichtegem.

  • .Gent, AMSAB-ISG Instituut voor Sociale Geschiedenis

Verslagboeken van het Middenkomiteit Gent-Eeklo vanaf 1916 tot 1918. (ftp://digital.amsab.be/archives/BE_AMSAB_032_BWP_BSP_Gent-Eeklo/verslag…)

S/ 2001/001 Mijn leven (1867-1935). Levensbeschrijving door Carolus Ludovicus Hannick. s.l, s.d.

  • Gent, Bisschoppelijk Archief

Dossiers 1914-1918 Parochies. Deel I en II

  • Gent, Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen

4A 1936 A en B Werklozenonderstand en voedselhulp, archief inspecteur Wijngaert

016/722/5 Briefwisseling en verslagen voor de bestendige deputatie over de Duitse bezetting

Bestuurlijk memoriaal van Oost-Vlaanderen 1915-1916

  • Gent, Stadarchief Gent (De Zwarte Doos)

XVI -312 Registers van de dagorders van de politie, 1916

XXI/1950/6-7/ Joseph Nève Notes sur l’occupation de Gand par les troupes Allemandes. Dagboek in drie delen en knipselmappen.

M 33/ 1-11 Archief neergelegd door de Burgemeester. Document 1 Bis. Verklaring van het college nopens de gebeurtenissen van den oorlog, 1914.

M 33/ 1-11 Archief neergelegd door de Burgemeester. Document 20 (Compte Rendu de mon entretien avec le vice-consul Américain (M. Van Hee) le 10 septebmer 1914).

M 33 1/11 Archief neergelegd door de Burgemeester. Map 3, document 2 (Brief van de Rector van de Universiteit Gent, 1914)

625 Familiefonds D’Haene Steenhuyse . Comité National de Secours et d’Alimentation. Province de Flandre Orientale. Rapport du Comité Provincial du 29 janvier au 25 février 1915.

GAL 1057, Ledeberg, burgerkeukens, ongedateerde nota.

XVIII 26/1. Enquête sur l’état sanitaire de la population de Gand et l’influence du rationnement alimentaire (23 juni 1916)

  • Gent, Universitaire bibliotheek Gent – Collectie Vliegende Bladen (VLBL)

HFI. C. 169.08 Chômage 1915 Brief van 16 augustus 1915.

HFI. C 169.09 Chômage 1916. Brief van 26 oktober 1916 aan Schepen De Weert.

HFI.C. 169.05 Chômage. Briefwisseling F.R.

FII F001 Faim et inanition

II 6. 49 Guerre.

  • Zedelgem, Gemeentelijk archief (G.A.)

Gemeentearchief Aartrijke. 533.3. Gemeenteverkiezingen. Verkiezingen van 24 april 1921. PV

Gemeentearchief Aartrijke. 533.3. Gemeenteverkiezingen. Verkiezingen van 1911.

Gemeentearchief Aartrijke. 533.1 Parlements- en provincieraadsverkiezingen 1896-1950. Map nr 6 verkiezingen 1906

Gemeentearchief Aartrijke. 533.1 Parlements- en provincieraadsverkiezingen 1896-1950. Map nr 7 verkiezingen 1908

Gemeentearchief Aartrijke. Notulen van de Gemeenteraad Aartrijke 1914-1933 (ingebonden), zitting van 16 januari 1918 om 1 uur ’s middags (punt 9)

Gemeentearchief Aartrijke. Notulen van het schepencollege 1885-1924.

Gemeentearchief Aartrijke. 624.6 Hulp aan de behoeftigen (1914-1918), brief van provinciaal Komiteit voor Hulp en voeding van West-Vlaanderen op 6 januari 1915.

Gepubliceerde bronnen

Algemeen

  • E. Hunt War bread. A personal narrative of the war and relief in Belgium by Edward Eyre Hunt, American delegate of the Commission for Relief in Belgium. s.l.: Henry Holt and company, 1916 (http://www.archive.org/stream/warbreadpersonal00huntuoft/warbreadperson…)
  • M. Amara en H. Roland Gouverner en Belgique occupée. Oscar Von der Lancken-Wakenitz. Rapports d’activité 1915-1918. Edition critique. Brussel, Peter Lang S.A., 2004.
  • Considérations utiles sur l’alimentation humaine. Note rédigée pour les classes populaires par le docteur Herman. (Censure sous le n° 3982). Mons, Imprimerie du Journal de la Province, 1916. Aanwezig in het Studiecentrum Oorlog en Maatschappij (SOMA nr BA 46.242)
  • Heures de détresse. Belgique 1914-1915 L’oeuvre du Comité National de Secours et d’Alimentation et de la Commission for relief in Belgium. Brussel, Imprimerie Goosens, 1915, XVI + 230 p (SOMA BA 19.106).
  • La soupe de guerre [installée par Monsieur Leon Thiry, directeur des usines de Halanzy, dans les localités éprouvées du Sud-Luxembourgeois]. Brussel, Goemaere, 1915, 114 p (SOMA BA 19.112)
  • A. Henry L'oeuvre du comité national de secours et d'alimentation pendant la guerre. Brussel, Lébegue, 1920, 377 p
  • R. Van Overstraeten Les carnets de guerre d'Albert I, roi des Belges. Brussel, Dessart, 1953, 213 p

Voor Aartrijke

  • Het oorlogsdagboek van Jules de Puydt, Aartrijke 1914-1918. Zedelgem, Heemkundige Kring Pastoor, 1997, 215 p.
  • Elfnovembergroep Van den grooten oorlog. Volksboek. Getuigenissen verzameld door leden van de Elfnovembergroep. Kemmel, Malegijs, 1978, 370 p
  • Politiereglement Aartrijke, 1902.
  • Documents parlementaires de Belgique. Recueil des piéces imprimées par ordre de la Chambre des Représentants 1890-1891, nr. 261, p 135-369
  • Statistique de la Belgique. Agriculture. Recensement général de 1910. Brussel, Ministerie van Landbouw en Openbare Werken, 1914.
  • Statistique de la Belgique. Agriculture. Recensement général de 1895. Brussel, Ministerie van Landbouw en Openbare Werken, 1899.
  • Statistique de la Belgique. Recensement de l’industrie et du commerce (31 décembre 1910). Brussel, Ministerie van Landbouw en werkgelegenheid,1913-1921.
  • M. Sauveur “Statistique du vote plural en Belgique.” In Bulletin de la Commission Central de Statistique, XX (1907-1908) Brussel, Uitgeverij Hayez, 1909, p 1-451.
  • J. Demoor en A. Slosse “L'alimentation des Belges pendant la guerre et ses conséquences.” In Bulletin de l'académie royale de médecine de Belgique. Volume 30, 1920: p 457-510.
  • Collectio epistolarum pastoralium Dioecesis Brugensis. Deel 20 (1919), nr 26. “Circa documenta colligenda ad scribendam historiam Belgii durante magno Bello (1914-1918)”.
  • Almanach voor het bisdom Brugge, 1915. Brugge, G. De Haene Bossuyt, 1915, 172 p

Voor Gent

  • Verslag van het Provinciaal Komiteit van Oost-Vlaanderen 1916. Gent, uitgeverij Buyck, s.d. Gent Stad. Gemeenteblad. Gent, Annoot-Braeckman (mei-augustus 1916)
  • Verslag over het bestuur en den toestand der stad Gent in 1913. Gent, 1913, Hoste N.V.
  • Verslag over het bestuur en den toestand der stad Gent in 1916. Gent, 1917, Hoste N.V.
  • Oeuvres de Philanthropie et de dévouement créées pendant le première année de la guerre. Gent, Hoste NV, 1915 (aanwezig in SAG XXI/1950/6-7/ Joseph Nève)
  • Verzameling der officiële bekendmakingen [te Gent en omgeving] 1914-1915. Sammlung der offiziellen Bekanntmachungen 1914-15. S.n., s.l., s.d, 416 p
  • F. Claeys Bouuaert Le diocèse de Gand pendant la première occupation Allemande 1914-1918. Wetteren, Editions Scaldis, 1949, p 80
  • L. Stynen en S. Van Peteghem e.a. eds. In oorlogsnood. Virginie Lovelings oorlogsdagboek. Gent: Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 1999 (http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/000/924/065/BIB-G-025872_2005_0001_AC…)
  • M. Baertsoen Notes d’un Gantois sur la Guerre de 1914-1918. Gent, Drukkerij A. Vandeweghe, 1929, 376 p.
  • P. De Witte Alles is omgekeerd : hoe de werklieden leefden 1848-1918. Geannoteerd en van een nawoord voorzien door Helmut Gaus en Guy Vanschoenbeek. Leuven, Kritak, 1986, 310 p
  • J. De Graeve De Hel en hoe ze op aarde kwam. Dagboek eener menigte. Roman bekroond door het Instituut Solvay voor arbeidersopvoeding met den 1e prijs voor Oorlogsletterkunde. Gent, Volksdrukkerij, 1919, 302 p
  • J. Volckaert En dat alles voor een paar tirannen. Herinneringen van een socialistische arbeider. Met aantekeningen en een naschrift voorzien door F. Uytterhaegen e.a. Leuven, Kritak, 1983, 143 p.
  • R. Vankenhove en A. Lepage Het Volksleven in het straatlied. Meer dan 300 Gentsche straatliedjes, gecommenteerd, in muziek opgenomen en tot bundels vervlochten met pianobegeleiding. Gent, Volksdrukkerij, 1932, 367 p.
  • G. Celis Het Gentsche volksleven. Gebruiken en plechtigheden naar datum gerangschikt. Folkloristische schets. Sint-Amandsberg, Snoeck-Cools, 1924, 136 p.
  • H. Wandt Etappenleven te Gent : kantteekeningen bij de Duitsche ineenstorting. Ledeberg, Janssens, 1921, 176

Kranten en periodieken

  • L’Evenement Illustré, april 1915, nr 6, p 13 en p 12.
  • F. De Smedt “Een blik in een zestigjarig militantenleven.” In Vooruit (21 en 22 maart 1957) p 4-5
  • Vooruit van 4/1/1916, 5/1/1916, 7/1/1916, 9/1/1916, 12/1/1916 en 22/9/1916

Iconografische bronnen

  • Spotprenten René [Barbier]. Collectie In Flanders Fields Museum (ongeklasseerd)
  • Honger in Nederland, 1916. Collectie In Flanders Fields Museum (IFFFA018138R01).

Wetenschappelijke literatuur

  • AETS ed., (R). Het persoonlijke is politiek. Egodocumenten en politieke cultuur. Hilversum: Verloren, 2002.
  • AMARA, (M). Inventaire des archives du Comité National de Secours et d'Alimentation (CNSA). Brussel: Algemeen rijksarchief (inventaris I 446), 2009.
  • BAGGERMAN, (A), en (R) DEKKER. „De gevaarlijkste van alle bronnen. Egodocumenten; nieuwe wegen en perspectieven.” In Egodocumenten. Nieuwe wegen en benaderingen., door (A) BAGGERMAN en (R) DEKKER eds., p 3-22. s.l.: aksant, 2004.
  • BAYLY, (C). The birth of the modern world, 1780-1914. Global connections and comparisons. Oxford: Balckwell Publishing, 2004.
  • BECKER, (A). War and Faith. The religious imagination in France, 1914-1930. Oxford: Berg, 1998.
  • BECUWE, (F). Bier aan het IJzerfront. Brugge: Uitgeverij De Klaproos, 2010.
  • BENVINDO, (B). Des hommes en guerre. Les soldats Belges entre ténacité et désillusion, 1914-1918. Brussel: Algemeen Rijksarchief, 2005.
  • BETERAMS, (G). Inventaris van de archieven van het Nationaal Komiteit voor Hulp en Voeding: provincie Antwerpen. Brussel: Algemeen Rijksarchief, 1970.
  • BIN WONG, (R). „Les émeutes de subsistances en Chine et en Europe Occidenale.” Annales. Economies, sociétés, civilisations., 1983, volume 38, nr. 2: p 234-258.
  • BLONDE, (B), (A) VAN DIJCK, en (A) VRINTS. „Een probleemstad? Spanningsvelden tussen burgerlijke waarden en sociale realiteiten.” In Antwerpen; biografie van een stad., door (I) BERTELS, (B) DE MUNCK en (H) VAN GOETHEM eds., p 277-307. Antwerpen: Meulenhoff Manteau, 2010.
  • BONDUEL, (L). Het Zedelgem, Veldegem, Loppem en Aartrijke van toen. Een verzameling foto's en prentbriefkaarten aangevuld met beknopte historische gegevens. Brugge: Van de Wiele, 1983.
  • BOONE, (M). Historici en hun métier. Een inleiding tot de historische kritiek. Gent: Academia Press, 2007.
  • BOONE, (M), (H) GAUS, (P) SCHOLLIERS, en (C) VANDENBROEKE. M. Boone,Dagelijks leven. Sociaal-culturele omstandigheden vroeger en nu. Deurne, Uitgeverij Baart, 1982, p 128. Deurne: Uitgeverij Baart, 1982.
  • BRACKE, (P), en (H) BRUTSAERT. Sociologie. Gent: Academia Press, 2008.
  • BRAET, (J). Geschiedenis van de brouwerij De Leeuw in Aartrijke. Zedelgem: s.n., 2006.
  • BUFFEL, (C). Het gemeentebeleid te Aartrijke van 1914 tot 1923. 1987: s.n., Zedelgem.
  • BURKE, (P). What is cultural history? Cambridge: Polity Press, 2005.
  • CALHOUN, (C), en (J) GERTEIS eds. Classical sociological theory. Oxford: Blackwell Publishing, 2007.
  • CAPITEYN, (A) ed. Gent en de Eerste Wereldoorlog. Het stadsleven in de jaren 1914-1918. Gent: Stad Gent, Stadsarchief en Museum Arnold Vander Haeghen, 1991.
  • CELIS, (K), en (A) GODFROID. Vrouwen en oorlog 16e-20e eeuw. Brussel: Algemeen Rijksarchief, 1997.
  • CHARLES, (L), en (G) ANTHEUNIS e.a. Buskruit en Sauerkraut. Oorlogsbronnen in De Zwarte Doos (20e eeuw). Gent: Stadsarchief van Gent De Zwarte Doos, 2007.
  • CLAERBOUT, (G). Mechelen en zijn platteland in de greep van de Eerste Wereldoorlog. Een dagelijks leven van angst en honger. Brussel: onuitgegeven licentiaatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel, 2007 (promotor G. Vanthemsche).
  • DANIEL, (U). The war from within: German working-class women in the first World War. Oxford: Berg, 1997.
  • DAUPHIN, (F). „L'église Belge et la mémoire de la Grande Guerre. Le Comité Interdiocésain, 1919-1922.” Revue d'histoire ecclésiastique. Volume 92, nr 3-4, 1997: p 797-842.
  • DAVIS, (B). „Experience, identity and memory: the legacy of the First World War.” Journal of Modern History. Jg 75, nr 1, maart 2003: p 111-131. 
  • —. Home fires burning. Food, politics and everyday life in World WarI Berlin. Londen: University of North Carolina Press, 2006.
  • DAVIS, (M). Late Victorian Holocausts. El Niño famines and the making of the third world. Londen: Verso, 2002.
  • DE BAERE, (I). Een stad in oorlogstijd. Aspecten van het dagelijks leven te Gent tijdens Wereldoorlog I. Gent: (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1999 (promotor G.Deneckere).
  • DE BO, (L). Westvlaamsch Idioticon. Gent: Alfons Siffer, 1892.
  • DE CERTEAU, (M). L'invention du quotidien. I. Arts de faire. s.l.: Editions Gallimard, 1990.
  • DE CERTEAU, (M), (L) GIARD, en (P) MAYOL. The practice of everyday life. II. Living and cooking. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1998.
  • DE SCHAEPDRIJVER, (S). De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog. Amstel: Olympus, 2005.
  • DE SUTTER, (B), en (M) VAN GINDERACHTER. „Working-class voices from the late nineteenth century: "propaganda pence in a socialist paper in Ghent.".” History Workshop Journal vol 69, nr 1, 2010: p. 133-145.
  • DE WEERDT, (D). De vrouwen van de Eerste Wereldoorlog. Gent: Stichting Mens en Kultuur, ism IGM en SVV, 1993.
  • DE WEVER, (B), en (G) DENECKERE. Geschiedenis van België. Gent: Academia Press, 2008.
  • DEBAVEYE, (J). Belgisch en Vlaams nationalisme in de Eerste Wereldoorlog. Een studie aan de hand van West- en Oost-Vlaamse dagboeken. Gent: (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2009 (promotor M. Vanginderachter).
  • DEDOBBELEER, (W). De Groote Oorlog bekeken door een pince-nez : Edward Anseele, het socialisme en de bezetting van Gent. Gent: (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2007 (promotor B. De Wever).
  • DENECKERE, (G). Sire, het volk mort. Sociaal protest in België, 1831-1918. Antwerpen: Hadewijch, 1997.
  • DENECKERE, (G). „Sociale geschiedenis, het einde van de ideologie en de terugkeer van de bezieling. Een essay met de focus op het onderzoek naar collectieve actie in de jaren 1990.” In Aan de rand van het relativisme. Geschiedenis en engagement., door (J) DUMOLYN ed., p 11-42. Brussel: IMAVO, 2003.
  • DENECKERE, (G), en (H) DEFOORT. „Protest en sociale bewegingen.” In Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19e en de 20e eeuw., door (J) ART, (E) VANHAUTE en eds., p 269-288. Gent: Mens en Kultuur uitgevers, 2003.
  • DENYS, (B). „Enkele Groot-Zedelgemse bronnen voor de studie van de Eerste Wereldoorlog.” Zilleghem.Handelingen van de kring voor heemkunde en geschiedenis Pastoor Ronse. volume 18, nr 4, 1997: p 148-166.
  • DENYS, (B). „Karel Louis van Eecke. Non-conformistisch en paternalistisch onderpastoor.” Zilleghem. Handelingen van de kring voor heemkunde en geschiedenis Pastoor Ronse. volume 18, nr 2, juni 1997: p 47-84.
  • DESCAMPS, (S). Tielt; bezette stad tijdens de Eerste Wereldoorlog. Gent : (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent) 1999 , 1999 (promotor R. Van Eenoo).
  • DEVOLDER, (K). Bezet België, 1914-1918. Tekeningen, prenten en foto’s uit de oorlogsarchieven van het Algemeen Rijksarchief. Dossier bij de gelijknamige tentoonstelling in het Algemeen Rijksarchief te Brussel, 1998-1999. Brussel: Algemeen Rijksarchief, 1998.
  • D'HONDT, (G). Briefwisseling van arbeiders gedurende de beide wereldoorlog in het Gentse. Gent: De Rode Postzegelclub, s.d.
  • DUMOULIN, (M), (E) GERARD, (M) VAN DEN WIJNGAERT, en (M) DUJARDIN eds. Nieuwe geschiedenis van België. Deel II: 1905-1950. Tielt: Lannoo, 2006.
  • EGGENS, (A). Van daad tot vonnis. Door Drenten gepleegde criminaliteit voor en tijdens de Eerste Wereldoorlog. s.l.: Stichting Het Drentse Boek, 2005.
  • ELMSLEY, (C). Crime, police and penal policy. European experiences 1750-1940. Oxford: Oxford University Press, 2007.
  • EMIRBAYER, (M), en (A) MISCHE. „What is agency?” The American journal of sociology. Vol 103, nr. 4, 1998: p. 962-1023.
  • FERGUSON, (N). The pity of war. New York: Basic Books, 1999.
  • FRANK, (D). „Housewives, socialists and the politics of food: the 1917 New York Cost-of-living protests.” Feminist Studies, volume 11, nr. 2, 1985: p 255-285.
  • GAILUS, (M). „Necessary confrontations: gender, civil society and the politics of food in eighteenth- to twenthieth-century Germany.” In Civil society and gender justice. Historical and comparative perspectives., door (K) HAGEMANN, (S) MICHEL en e.a., p 173-189. s.l: Berghahn books, 2008.
  • GELDOF, (K), en (R) LAERMANS eds. Sluipwegen van het denken. Over Michel de Certeau. Nijmegen: SUN, 1996.
  • GOOSSENS, (P), en (L) MEIRESONNE. Vlaanderen niemandsland 1914. Van Gendarmen, vrijwilligers en burgerwachten tijdens de eerste oorlogsmaanden. Leuven: Davidsfonds, 2009.
  • GÖTZ, (A). Hitler's beneficiaries: plunder, racial war and the Nazi welfare state. New York: Metropolitan Books, 2005.
  • GUBIN, (E). „Bespiegelingen over sekse en oorlog in België, 1914-1918.” In Jaarboek voor vrouwengeschiedenis 15. Sekse en oorlog, p 33-48. Amsterdam: Stichting beheer IISGH, 1995.
  • —. „Les femmes d'une guerre à l'autre. Réalités et représentations 1918-1940.” Bijdragen tot de eigentijdse geschiedeni (30/60), 1998, nr. 4: p 249-281.
  • HANNES, (J), en (E) VANHAUTE. „Economische verandering en inkomensongelijkheid, De inkomensverdeling in de Oost-Vlaamse steden in de negentiende eeuw.” Tijdschrift voor sociale en economische geschiedenis, 2, 2007: p 86-109.
  • HARRIS, (R). The art of survival. Gender and history in Europe, 1450-2000. Past & Present supplement 1. s.l.: Oxford University Press, 2006.
  • HASQUIN, (H), (R) VAN UYTVEN, en (J) DUVOSQUEL eds. Gemeenten van België. Geschiedkundig en administratief-geografisch woordenboek. Deel I. Vlaanderen. Brussel: Gemeentekrediet van België, 1980.
  • JONCKHEERE, (D). Aartrijke 1914-1918. Torhout: Drukkerij A. Cornille, 1964.
  • —. Levensverhaal van de Aartrijkse veldwachter Victor Jonkcheere. Een stuk geschiedenis en folklore. Torhout: Uitgeverij A. Cornilie, 1965.
  • KAMMELAR, (R), (J) SICKING, en (M) WIELINGA eds. De Eerste Wereldoorlog door Nederlandse ogen. Getuigenissen, verhalen, betogen. s.l.: Nijgh en Van Ditmar, 2007.
  • KAPLAN, (T). „Female consciousness and collective action: the case of Barcelona 1910-1918.” Signs, volume 7, nr. 3, 1982: pp 545-566.
  • KOCH, (K). Een kleine geschiedenis van de Grote Oorlog, 1914-1918. Antwerpen: Uitgeverij Manteau, 2010.
  • KOK, (J) (ed). Rebellious families. Household strategies and collective action in the Ninetheenth and twenthieth centuries. New York: Berghahn books, 2002.
  • LIS, (C), (H) SOLY, en (D) VAN DAMME. Op vrije voeten? Sociale politiek in West-Europa (1450-1914). Leuven: Kritak, 1985.
  • LORENZ, (C). De constructie van het verleden. Een inleiding in de theorie van de geschiedenis. Amsterdam: Uitgeverij Boom, 2008.
  • MAJERUS, (B). „Bruxelles, 1918: révolution et sortie de guerre.” In Villes en guerre (1914-1945), door (P) CHASSAIGNE en (J) LARGEAUD eds., p 196-207. Paris: Colin, 2004.
  • MAJERUS, (B). „Controlling Urban Society in Brussels during World War I. Cooperation between Belgian Authorities and the Forces of Military Occupation.” In Endangered Cities : Military Power and Urban Society in the Era of World Wars. , door (R) CHICKERING en (M) FUNCK eds, p 65-79. Leiden: Brill, 2004.
  • MARTIN, (P). De betekenis van de Commission for Relief in Belgium in het nationaal en internationaal spanningsveld, 1914-1919. Gent: (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1981 (promotor R. Van Eenoo).
  • MAYER, (A). The Persistence of the Old Regime: Europe to the Great War. New York: Pantheon Books, 1981.
  • MCPHAIL, (H). The long silence. Civilian life under the German occupation of Northern-France, 1914-1918. Londen: Tauris, 1999.
  • MERTON, (R). „On sociological theories of the middle range.” In Social theory and social structure., door (R) MERTON, p 39-53. New York: The free press, 1949.
  • MICHIELS, (V). Het politiek-maatschappelijk leven te Gent (1914-1918). Een permanente godsvrede? Gent: (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1986 (promotor R. Van Eenoo).
  • MORROW, (J). The Great War. An imperial history. Londen: Routledge, 2004.
  • MOSSE, (G). Fallen soldiers. Reshaping the memory of the world wars. New York: Oxford University Press, 1990.
  • NAERT, (U). Lievens van het dorp. Politiekers en molenaars. . Aartrijke: s.n, 1986.
  • ORTAGGI, (S). „Italian Women during the Great War. Historians and the impact of 1914-1918.” In Evidence, history and the Great War., door (G) BRAYBON ed., p 216-239. s.l.: Berghahn Books, 2003.
  • PALMER, (R), (J) COLTON, en (L) KRAMER. A history of the modern world. Boston: McGraw-HIll, 2007.
  • PANAYI (ed.), (P). Racial violence in Britain in the nineteenth and twentieth centuries. Londen: Leicester University Press, 1996.
  • PIRENNE, (H). La Belgique et la guerre mondiale. New Haven: Yale University Press, 1929.
  • POLLET, (J). Bijdragen tot de geschiedenis van Aartrijke. Zedelgem: Heemkundige kring Pastoor Ronse, 1986.
  • POLLET, (J). „Hulp- en voedingscomiteit te Zedelgem. 1914-1918.” Zilleghem. Handelingen van de kring voor heemkunde en geschiedenis Pastoor Ronse. Volume 11, nr 4, 1990: p 128-149.
  • PROCTOR, (T). „Missing in action. Belgian civilians and the first World War.” Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis. Vol 35, nr 4, 2005: p 547-572.
  • ROBERT, (J). „Women and work in France during the war.” In The upheaval of war: family, work and welfare in Europe, 1914-1918, door (R) WALL en (J) WINTER, p 251-266. Cambridge: Cambridge University Press, 1988.
  • ROBERTSON, (I). „The role of women in social protest in the Highlands of Scotland, c. 1880-1939.” Journal of historical geography, vol 23, nr. 2, 1997: p 187-200.
  • ROTSAERT, (K). Het daensisme in West-Vlaanderen. Brugge: Uitgeverij Marc Van de Wiele, 1993.
  • SCHEPENS, (L). ZiBrugge bezet 1914-1918 & 1940-1944. Het leven in een stad tijdens twee wereldoorlogen. Tielt: Lannoo, 1985.
  • SCHOLLIERS, (P). Arm en rijk aan tafel. Tweehonderd jaar eetcultuur in België. Berchem: Uitgevrij EPO, 1993.
  • SCHOLLIERS, (P). „België dreunt in zijn voegen. Sociale en politieke troebelen, 1914-1921.” In Mensen in oorlogstijd., door (F) VANHEMELRYCK, (J) PEETERS en (G) JANSSENS eds, p 151-173. Brussel: Centrum voor Brabantse geschiedenis, 1988.
  • SCHOLLIERS, (P). „The policy of survival: food, the state and social relations in Belgium, 1914-1921.” In The origins and development of food policies in Europe., door (J) BURNETT en (D) ODDY eds., p 39-53. Londen: Leicester University Press, 1994.
  • SCHOLLIERS, (P), en (F) DAELEMANS. „Standards of living and standards of health in wartime Belgium.” In The upheaval of war: family, work and welfare in Europe, 1914-1918, door (R) WALL en (J) WINTER, p 139-159. Cambridge: Cambridge University Press, 1988.
  • SCOTT, (J). Domination and the arts of resistance. Hidden transcripts. New Haven: Yale University Press, 1990.
  • SCOTT, (J). „Women in history. The modern period.” Past & Present, nr. 101, 1983: p 141-157.
  • SEN, (A), en (J) DREZE. Hunger and public action. Oxford: Oxford University Press, 1999.
  • SPOERER, (M). „The mortality of allied prisoners of war and Belgian civilian deportees in German custody during the First World War: a reappraisal of the effects of forced labour.” Population Studies, vol. 60, nr 2, juli 2006: p 121-135.
  • STEARNS, (P). „T. Lindenberger, Strassenpolitik. Review.” Journal of social history, vol 31, nr 1, 1997: p 204-206.
  • STEELS, (M). „Te Gent tijdens de Eerste Wereldoorlog.” Ghendtsche Tydinghen, 6, 1978: p 257-310.
  • STEVENS, (F). „Het coalitieverbod in België (1795-1866).” In Liber Amicorum Prof. Dr. Roger Blanpain., p 395-420. Brugge: Die Keure, 1998.
  • SWIDLER, (A). „Culture in action: symbols and strategies.” American sociological review. Vol 51, nr. 2, 1986: p. 273-286.
  • TAYLOR, (L). „A food riots revisited.” Journal of Social History, 1996: p 483-496.
  • —. Between resistance and collaboration. Popular protest in Northern France, 1940-1945. s.l.: Palgrave Macmillan, 2000.
  • THIEL, (J). Menschenbassin Belgiën. Anwerbung, Deportation und Zwangsarbeit im Ersten Weltkrieg. Essen: Klartext Verlag, 2007.
  • TILLY, (L). „Paths of proletarianization. Organization of production, sexual division of labor and women's collective action.” Signs, volume 7, nr. 2, 1981: p 400-417.
  • TILLY, (L), en (J) SCOTT. Women, work and family. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1978.
  • TRÖGER, (A). „Between rape and prostitution: survival strategies and chances of emancipation for Berlin women after World War II.” In Women in culture and politics. A century of change., door (J) FRIEDLANDER, WIESEN COOK (B) en anderen, p 97-117. Bloomington: Indiana University Press, 1986.
  • VALCKE ed., (T). De fonteinen van de Oranjeberg. Politiek-institutionele geschiedenis van de provincie Oost-Vlaanderen. Deel IV. Biografieën van beleidsmakers uit de 20e eeuw. Gent: Academia Press, 2003.
  • VAN BOSSTRAETEN, (T). Bezet maar beschermd. België en de markies van Villalobar tijdens de Eerste Wereldoorlog. Leuven: Acco, 2008.
  • VAN DE VOORDE, (F). 't Veld door de jaren heen. Aartrijke: Buurtcomité 't Veld, 2009.
  • VAN DEN EECKHOUT, (P), en (G) VANTHEMSCHE eds. Bronnen voor de studie van het hedendaagse België. 19e-20e eeuw. Brussel: VUB Press, 2005.
  • VAN DER LINDEN, (A). Wij moeten rap zijn : over stropers en plattelandse normen (Oost-Vlaanderen, tweede helft negentiende, begin twintigste eeuw). Gent: (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1999 (promotor G. Deneckere).
  • VAN GINDERACHTER, (M). „Contesting national symbols. Belgian belle époque socialism between rejection and appropriation.” Social History, volume 34, nr 1, februari 2009: p 55-73.
  • VAN HOONACKER, (E). Kortrijk 14-18. Een stad tijdens de Eerste Wereldoorlog. s.l.: s.n., 1994.
  • VAN HOOREWEGHE, (C). „Het prostitutioneel kader te Gent.” Handelingen van de maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, nr 44, 1990: p 151-167.
  • VAN YPERSELE ed., (L). La patrie crie vengeance : la répression des "inciviques" belges au sortir de la guerre 1914-1918. Brussel: Le Cri, 2008.
  • VAN YPERSELE, (L). „La première guerre mondiale.” Bijdragen tot de eigentijdse geschiedenis, 30-60., mei 2000 (nr 7): p 11-16.
  • VANACKER, (D). Het 14-18 boek. De kleine Belgen in de Grote Oorlog. Zwolle: Waanders Uitgevers, 2006.
  • —. Het aktivistisch avontuur. Gent: Academia Press, 2006.
  • VANHAUTE, (E). „Gezin, bevolking en arbeid.” In Paradoxen van de pedagogisering. Handboek pedagogische historiografie., door (M) DEPAEPE, (F) SIMON en (A) VAN GORP, p 239-266. s.l.: Leuven en Voorburg, 2005.
  • VANSCHOENBEEK, (G). Novecento in Gent. De wortels van de sociaal-democratie in Vlaanderen. Gent: Uitgeverij Hadewijch Antwerpen-Baarn, 1995.
  • VELLE, (K). Het vredegerecht en de politierechtbank (1895-1995): organisatie, bevoegdheden en archiefvorming. Brussel: Algemeen Rijksarchief, 1995.
  • VIOLA, (L). „Bab'i Bunty and peasant women's protest during collectivization.” Russian review, volume 45, nr. 1, 1986: p 23-42.
  • VOORDECKERS, (E). Bijdrage tot de geschiedenis van de Gentse pers. Repertorium 1667-1914. . Leuven: Nauwelaerts, 1964.
  • VRINTS, (A). „"Moffen buiten!" De anti-Duitse rellen in augustus 1914 te Antwerpen.” In Une guerre totale? La Belgique dans la Première Guerre mondiale. Nouvelles tendances de la recherche historique., door (S) JAUMAIN, (M) AMARA en e.a., p 47-64. Brussel: Algemeen Rijksarchief, 2005.
  • VRINTS, (A). „Sociaal protest in een bezet land. Voedseloproer in België tijdens de Eerste Wereldoorlog.” Tijdschrift voor Geschiedenis jg 124, nr 1, 2011: p 31-47.
  • VRINTS, (A), en (X) ROUSSEAUX. „La répression étatique d'un phénomène de crise sociale. Le banditisme pendant et après la Première Guerre Mondiale en Belgique.” In En toen zwegen de kanonnen. Akten van het internationaal colloquium georganiseerd door het Rijksarchief België en het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis (Brussel, 3-6 November 2008). , door (P) TALLIER en (P) LEFORS eds., p 273-309. Brussel: Algemeen Rijksarchief, 2010.
  • WINTER, (J), en (J) ROBERT eds. Capital cities at war. Paris, London, Berlin 1914-1918. Part I. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
  • WITTE, (E), (J) CRAEYBECKX, en (A) MEYNEN. Politieke geschiedenis van België. Van 1830 tot heden. Antwerpen: Standaard Uitgeverij, 2005.

Websites