You’re Not Standing Alone: Eenpersoonsprotest in Rusland
You’re Not Standing Alone: Eenpersoonsprotest in Rusland
In de aanloop naar de Russische presidentsverkiezingen van maart 2018 voerde de controversiële kandidate Ksenia Sobchak verscheidene "одиночные пикеты" op, vrij vertaald als solitaire protestacties. Tijdens haar campagne-evenementen in Grozny en in Moskou, stond ze ostentatief alleen met handgeschreven protestslogans in haar handen. De enscenering van haar eenvrouwsprotest is duidelijk geënt op een vooralsnog onderbelichte tactiek in het Russische protest repertoire: het zogeheten eenpersoonsprotest. Het eenpersoonsprotest, waarbij slechts één enkeling protesteert, glipt door de mazen van de Russische wetgeving en is de enige vorm van protest die geoorloofd is zonder voorafgaande vergunning. Volgens de letter der wet geldt het eenpersoonsprotest namelijk niet als een demonstratie, maar zijn het individuen die hun vrije meningsuiting uitoefenen. De eenpersoonsacties zijn lang over het hoofd gezien in de (internationale) media, wat leidde tot de hardnekkige mythe dat Russen ‘passieve burgers’ zijn. Maar niets is minder waar. Een luidruchtige minderheid in Rusland is de voorbije tien jaar massaal gaan inzetten op eenpersoonsacties. In het onderzoek gingen we op zoek hoe het eenmansprotest uitgroeide tot een saillante tactiek van vreedzaam protest.
‘Go solo or go home’
In Rusland is de inperking van vrije meningsuiting tot de politieke geplogenheden van het Putin-tijdperk gaan behoren. Sinds zijn benoeming tot president in 2000 hield Putin de democratische mechanismen van politieke participatie, zoals het parlement en de vrije media, sterk in het gareel. En toen Putin de scepter der macht tijdelijk afstond aan Dmitri Medvedev in 2008, was zowel de parlementaire, als niet-parlementaire oppositie naar de rafelrand van het politieke debat gedreven.
Tegenstanders van het beleid, ongeacht hun politieke opvattingen of sociale status, werden lotsbestemmelingen door hun gedeelde ervaringen van staatsrepressie. Het sprankje hoop op verandering die de Sneeuw Revolutie begin 2012 met zich meebracht, smolt al snel weg met de inauguratie van een herverkozen Putin datzelfde jaar. De angst van Putins entourage voor nieuwe protestgolven echode in de herziene anti-demonstratie maatregelen. Elk afwijkend geluid werd meteen geviseerd en, in weerwil van Artikel 31 van de Russische constitutie dat vrijheid van vereniging garandeert, arresteerde de politie steeds meer demonstranten zonder geldige reden. Men liet boetes op illegaal demonstreren optrekken naar een miljoen roebel (15300 euro) en gevangenisstraffen verlengen tot vijf jaar. Protesteren werd een spel met een zo goed als onmogelijk hoge inzet.
Eenmansmenigte
De opstandig stemming die de repressie wel weet te overleven, vindt verklanking in de kleinschalige, symbolische eenpersoonsacties. Overal in Rusland komen gepensioneerden, ambtenaren, veteranen, studenten, huismoeders, journalisten, kunstenaars, advocaten, activisten, politici, schrijvers en clerici met een rijkelijk arsenaal aan symbolische attributen en welgemikte slogans op straat om te protesteren. Ze ondernemen gedurfde acties om zo de nodige aandacht te trekken van omstanders met camera’s, die vervolgens de beelden op sociale media laten circuleren. Niet langer de aanwezigheid van een massa aan sympathisanten, maar het kijkend en luisterend publiek thuis is doorslaggevend voor het succes van de eenpersoonsacties. Demonstranten bezetten daarom vaak drukke stadspleinen en overheidsgebouwen, voeren eenpersoonsshows op in de buurt van herdenkingsmonumenten, of laten zich vastketenen aan standbeelden. Een bekend voorbeeld van een eenpersoonsprotest is de solitaire protestmars van Roman Roslovtsev, die op het Rode Plein in een Putin-masker protesteerde tegen de strenge anti-demonstratie maatregelen. Bekende politici zoals wijlen politicus Boris Nemtsov en oppositieleider Aleksej Navalny waagden zich ook al aan eenmansacties uit verzet tegen de opsluiting van politieke dissidenten. Maar de solo tactiek is vooral populair bij minder bekende Russen buiten de grootsteden, in de provincies. Lokale activisten kunnen namelijk niet rekenen op de grote politieke steunbasis zoals die in Moskou of Sint-Petersburg. Dankzij de toegankelijke vorm en brede inzetbaarheid van het eenpersoonsprotest, kunnen Russen ook de tragedies van de ‘kleine man’ aankaarten. De solo demonstranten verzetten zich voornamelijk tegen de schending van mensenrechten en de afbouw van de civiele infrastructuur, zoals het optrekken van de pensioenleeftijd, de stijgende broodprijzen, de gebrekkige huisvesting en de slechte gezondheidszorg.
De talrijke solitaire protestacties zijn unieke episodes, maar het eenpersoonsprotest is geen geïsoleerd fenomeen. Het grote aantal incidentele demonstranten die aansprakelijkheid van Russische autoriteiten eist, verheft de eenzame demonstrant tot een eenmansmenigte die steeds minder bereid is om het Russische wanbeleid te tolereren.
Kanaries in de koolmijnen
De eenmansacties mogen er dan wel onopvallend uitzien, het krachtige beeld van een moedige demonstrant laat de hofhouding van het Kremlin niet lang ongeroerd. Bovendien vertoonden de ervaren solo demonstranten potentieel om uit te groeien tot protagonisten van grotere anti-regime acties; Putins ergste nachtmerrie.
Via nieuwe wetgeving weren de Russische autoriteiten de demonstranten zoveel mogelijk uit de publieke ruimte, en duiden voortaan desolate locaties aan als protestruimte. In een verdere poging om protest onschadelijk te maken, worden deelnemers van protestacties in en door de officiële media afgeschilderd als ‘vijanden van het volk’. De niet aflatende demonisering van protest heeft ook zijn weerslag gehad op de eenpersoonsacties. Zes op de tien demonstranten uit het onderzoek werden onwettelijk gearresteerd, velen werden veroordeeld tot boetes en administratieve gevangenisstraffen, sommigen werden gecolloceerd in een psychiatrie en een aantal werd verbannen naar een strafkolonie. Ook steeds meer gekrenkte toeschouwers en leden van pro-Kremlin groepen probeerden de eenmansacties te infiltreren om deze te saboteren. Het ongeïnviteerde gezelschap, Russen noemen ze provocateurs, transformeerde de legale eenmansacties naar een ongeautoriseerde massabijeenkomst. Ondanks de felle tegenreacties, weigeren de solo demonstranten hun plaats van bijeenkomst in de publieke ruimte te verlaten. Ze riskeren liever een boete of arrestatie, dan hun zichtbaarheid in de samenleving op te geven.
Tot slot, ook al worden hun acties slechts sporadisch opgepikt door de mainstream media en blijven hun eisen onbeantwoord, alleen al het opeisen van de steeds verder slinkende protestruimte is een overwinning op zich. Door plaats te nemen op de symbolisch gemarkeerde executieplaats, maken de demonstranten van de verhoogde kwetsbaarheid gebruik om hun eisen kracht bij te zetten en tegelijk aandacht te vestigen het excessieve politiegeweld. Ze zijn als de spreekwoordelijke kanaries in de koolmijnen voor de groeiende atmosfeer van intolerantie tegenover verzet in Rusland. Maar eerder dan verstikking klinken hun stemmen steeds luider en stijgt hun aantal.
Akunina, Y. (2014). Art-aktivizm kak aktual’naya forma protesta: sotsiokul’turnyy analiz [Art Activism as Actual Form of a Protest: Sociocultural Analysis]. In: Vestnik Moskovskogo gosudarstvennogo universiteta kul’tury i iskusstv, 57(1), pp. 79-85.
Amnesty International (2013). Freedom under Threat. Clampdown on Freedoms of Expression, Assembly and Association in Russia. Amnesty International Report EUR 46/028/2014. Retrieved from: www.amnestyusa.org/reports/freedom-under-threat-the-clampdown-against-f…. Last accessed 28 April 2018.
Amnesty International (2014a). A Right, not a Crime. Violations of the Right to Freedom of Assembly in Russia. Amnesty International Report EUR 46/028/2014. Retrieved from: www.amnesty.org/en/documents/EUR46/028/2014/en. Last accessed 28 April 2018.
Amnesty International (2014b). Violation of the Right to Freedom of Expression, Association and Assembly in Russia. Amnesty International Report EUR 46/048/2014. Retrieved from: www.amnesty.org/en/documents/EUR46/048/2014/en. Last accessed 29 April 2018.
Amnesty International (2017). Russian Federation: Constitutional Court Ruling: An Opportunity to Annul Criminalisation of “Unauthorised” Peaceful Protest. Amnesty International Statement EUR 46/5542/2017. Retrieved from: www.amnesty.org/en/documents/eur46/5542/2017/en. Last accessed 8 May 2018.
Biggs, M. (2013). How Repertoires Evolve: The Diffusion of Suicide Protest in the Twentieth Century. In: Mobilization: An International Quarterly, 18(4), pp. 407-428.
Clément, K. (2015). From ‘Local’ to ‘Political’: The Kaliningrad Mass Protest Movement of 2009-2010 in Russia. In: Jacobsson, K. (ed.), Urban Movements and Grassroots Activism in Central and Eastern Europe, pp. 163-194. Farnham, England: Ashgate.
Colborne, M. (2017). Russia Targets Dissidents with Punitive Psychiatry. In: Canadian Medical Association Journal, 189(1), p. 38-39.
della Porta, D. & Diani, M. (1999). Social Movements: An Introduction. New York: Blackwell.
Dmitriev, M. (2015). Lost in Transition? The Geography of Protests and Attitude Change in Russia. In: Europe-Asia Studies, 67(2), pp. 224-243.
do Vale, S. (2016). The Pussy Riot Meme: Performative Storytelling in Digital Feminist Narratives. In: Eikon Journal on Semiotics and Culture, 2, pp. 27-36.
Gabowitsch, M. (2016). Protest in Putin’s Russia. Cambridge: Polity Press.
Gelman, V. (2015). Authoritarian Russia. Analyzing Post-Soviet Regime Changes. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press.
Gorokhovskaya, Y. (2016). Elections, Political Participation, and Authoritarian Responsiveness in Russia (Doctoral dissertation). Vancouver: University of British Columbia. Retrieved from: https://open.library.ubc.ca/cIRcle/collections/24/items/1.0308667. Last accessed 28 April 2018.
Gurr, T. (eds.) (1979). Violence in America: Protest, Rebellion, Reform. Volume 2. Newbury Park: Sage Publications.
Koopmans, R. (2004). Movements and Media: Selection Processes and Evolutionary Dynamics in the Public Sphere. In: Theory and Society, 33(3-4), pp. 367-391.
Koveneva, O. (2006). Ternistyy put’ zashchitnika prirody: ekologicheskoye deystvie v Rossii i vo Frantsii [Thorny Path of Environmentalists: Ecological Action in Russia and France]. In: Neprikosnovennyy zapas, 2(46), pp. 198-214.
Lankina, T. & Savrasov, A. (2009). Growing Social Protest in Russia. In: Russian Analytical Digest, 60(9), pp. 6-9.
Lankina, T. & Voznaya, A. (2015). New Data on Protest Trends in Russia’s Regions. In: Europe-Asia Studies, 67(2), pp. 327-342.
Lankina, T. (2015). The Dynamics of Regional and National Contentious Politics in Russia: Evidence from a New Dataset. In: Problems of Post-Communism, 62(1), pp. 26-44.
Lankina, T. (2016). It’s not all Negative: Russian Media’s Flexible Coverage of Protest as a Regime Survival Strategy. In: PONARS Eurasia, 449, pp. 1-7.
McAdam, D. & Snow, D. (eds.) (1997). Social Movements: Readings on their Emergence, Mobilization, and Dynamics. Los Angeles: Roxbury.
Mervio, M. (2017). Interpretation of Visual Arts Across Societies and Political Culture: Emerging Research and Opportunities. Hershey: ICI Global.
Nazarov, M. & Tokarev, D. (2015). Odinochnoe piketirovanie kak forma provedeniya publichnykh peropriyatyy: aktual’nye problem pravovogo regulirovaniya [Single picketing as a Form of Holding Public Events: Actual Problems of the Legal Regulation]. In: Vestnik Ural’skogo Yuridicheskogo instituta MVD Rossii, pp. 61-66.
Nazarov, M. & Gusev, A. (2016). Nekotorye voprosy administrativno-pravovogo regulirovaniya poryadka provedeniya odinochnogo piketirovaniya [Some Questions of Administrative and Legal Regulation of the Order of a Single Picketing]. In: Vestnik Ural’skogo Yuridicheskogo instituta MVD Rossii, pp. 46-50.
Nim, E. (2012). Protest v miniatyure: «nanomitingi» kak mediasobytiya [Miniature Protests: “Nanodemonstrations” as Media Events]. In: Russian Elections and Digital Media, 7, pp. 171-180. Retrieved from: www.digitalicons.org/issue07/miniature-protests-nanodemonstrations-as-m…. Last accessed 29 April 2018.
Nim, E. (2015). «Igrushko mitinge»: v poiskakh teorii mediatizatsii grazhdanskogo protesta [“Toy Protests”: in Search of a Theory of Social Movement Mediatisation]. In: Zhurnal issledovaniy sotsial’noy politiki, 14(1), pp. 55-70.
Robertson, G. (2011). The Politics of Protest in Hybrid Regimes: Managing Dissent in Post-Communist Russia. New York: Cambridge University Press.
Robertson, G. (2012). Russian Protesters: Not Optimistic but Here to Stay. In: Russian Analytical Digest, 115, pp. 2-7.
Robertson, G. (2013). Protesting Putinism: The Election Protests of 2011-2012 in Broader Perspective. In: Problems of Post-Communism, 60(2), pp. 11-23.
Ryklin, M. (2002). Prostranstvo likovaniya [Spaces of Jubilation]. Moscow: Logos.
Sakwa, R. (2014). Whatever Happened to the Russian Opposition?. London: Chatham House. Retrieved from: www.chathamhouse.org/publication/whatever-happened-russian-opposition. Last accessed 1 May 2018.
Semenov, A. & Lobanova, O. (2013). Kak lyudi i organizatsii trebuyut izmenenii: issledovaniye repertuara protesta v Tyumeni [How People and Organizations Demand Change: The Research of Protest Actions’ Repertoire in Tyumen]. In: Monitoring obschestvennogo mneniya: ekonomicheskie i sotsial’nye peremeny, 6(118), pp. 30-38.
Semenov, A. (2017). From Economic to Political Crisis? Dynamics of Contention in Russian Regions (2008-2012). In: Österreichische Zeitschrift für Politikwissenschaft, 45(4), pp. 7-17.
Simons, D. & Voorhoof, D. (2016). One man banned: Russia’s treatment of solo protests scrutinised in ‘Novikova v Russia’. In: Strasbourg Observers Blog. Retrieved from: http://hdl.handle.net/1854/LU-7237910. Last accessed 29 April 2018.
Smyth, R., Sobolev, A. & Soboleva, I. (2013). A Well-organized Play: Symbolic Politics and the Effect of the Pro-Putin Rallies. In: Problems of Post-communism, 60(2), pp. 24-39.
Stolyarov, A. (2014). Praktiki Sovremennogo iskusstva v Rossiyskikh ulichnykh protestakh: inividual’nye i kollektivnye art-performansy 2011-2012 [The Practices of Modern Art in Russian Street Protests: Individual and Collective Art-performances of 2011-2012]. In: Politicheskaya lingvistika, 49(3), pp. 166-172.
Taylor, V. & van Dyke, N. (2004). ‘Get up, Stand up’: Tactical Repertoires of Social Movements. In: Snow, D., Soule, S. & Kriesi, H. (eds.) The Blackwell Companion to Social Movements, pp. 262-293.
Tilly, C. (1977). Getting It Together in Burgundy, 1675-1975. In: Theory and Society, 4(4), pp. 479-504.
Tilly, C. (1978). From Mobilization to Revolution. New York: McGraw-Hill.
Tilly, C. (1995). Popular Contention in Great Britain 1758-1834. Cambridge: Harvard University Press.
Tilly, C. (2006). Regimes and Repertoires. Chicago: University of Chicago Press.
Tilly, C. (2008). Contentious Performances. Cambridge: Cambridge University Press.
Turner, R. (1970). Determinants of Social Movement Strategy. In: Tamotsu Shibutani (ed.) Human Nature and Collective Behavior: Papers in honor of Herbert Blumer, pp. 145-165. Englewood-Cliffs, N.J.: Prentice-Hall.
Vdovichenko, K. (2015). Ugolovno-pravovoe protivodeystvie prestupleniyam v sfere organizatsii i provedeniya publichnykh massovykh meropriyatiy [Criminal and Legal Counteraction to Violations of Organizing and Holding Public Mass Activities] (Dissertation). Krasnodar: University of the Ministry of Internal Affairs of the Russian Federation. Retrieved from: https://search.rsl.ru/ru/record/01005569324. Last accessed 29 April 2018.
Verstraete, P. (2013). The Standing Man Effect: Those Who Take a Stand are Never Alone. In: IPC-Mercator Policy Brief, pp. 1-11. Istanbul: Istanbul Policy Center.
Zhelnina, A. (2012a). Public Space in Europe and Russia: ‘Europeanness’ and Re-Interpretation of Urban Public Space. In: Working Papers of Centre for German and European Studies. Centre for German and European Studies.
Zhelnina, A. (2012b). Public Spaces as Spaces of Fear and Alienation? Youth in Public Spaces in St. Petersburg, Russia. In: Second Isaconf ISA Forum of Sociology, Social Justice and Democratisation. Argentina: University of Buenos Aires.