Homerus als waarzegger: de Sortes Homericae
Stelt u zich het volgende voor: een gezellige avond onder vrienden, de nodige hapjes en wellicht ook – maar niet noodzakelijk – alcoholische drankjes, en een niet al te serieus gespreksonderwerp om de avond mee te vullen. Bent u benieuwd naar wat uw toekomst u te bieden heeft? Breng dan vooral uw favoriete boek mee. Stel een vraag, open het boek op een willekeurige pagina, en lees wat de eerste regel op deze bladzijde als antwoord geeft. Gegarandeerd stof tot vermakelijke discussies!
Denkt u hier een nieuwe trend ontdekt te hebben? In dat geval heeft u het mis: ook de oude Grieken (2de-5de eeuw) maakten op hun symposia (drinkgelagen) al gebruik van de bibliomantie of boekenwaarzeggerij. Hiervoor gebruikten ze onder andere een orakelboek met de naam Sortes Homericae (‘Lotsbeschikkingen van Homerus’). Homerus, de auteur van de Ilias en de Odyssee, werd door de Grieken als een goddelijke figuur beschouwd. Het was dan ook niet vreemd dat zijn werken werden geraadpleegd om de toekomst te voorspellen.
De Sortes Homericae in de praktijk
Het gebruik van de Sortes Homericae was wel iets ingewikkelder dan een willekeurig boek openslaan: allereerst moest men in de hemerologie – een soort kalender – nalezen of men het orakelboek op dat moment van de dag wel mocht raadplegen. Vervolgens stelde men een vraag, en werd met deze in het achterhoofd driemaal gedobbeld. De combinatie van de drie geworpen cijfers (die toen nog door Griekse letters werden weergegeven: α=1, β=2, γ=3, δ=4, ε=5, ς=6) zocht men op in een lijst van 216 verzen, die allemaal afkomstig waren uit de Ilias of de Odyssee. Pas daar begon het moeilijkere werk: het interpreteren van het antwoord. Zoals bij de meeste orakels, stonden ook de Sortes Homericae niet bepaald bekend om hun pasklare antwoorden. Het is niet bekend of er ook voor het interpreteren vaste regels waren, maar wellicht was men voldoende op de hoogte van de Ilias en de Odyssee om tenminste naar de oorspronkelijke context te kunnen kijken.
De Sortes Homericae konden natuurlijk niet begrepen worden zonder enige kennis van de homerische werken, te beginnen met de personages die een belangrijke rol speelden. De meeste namen komen u wellicht bekend voor: helden als Achilles, Agamemnon en vooral Odysseus konden het vaakst in verband gebracht worden met de antwoordverzen, wat de goden betreft waren er belangrijke rollen weggelegd voor Zeus, Athena en Apollo. Vaak kwam de onderliggende betekenis van de antwoordverzen ook overeen met het karakter dat in de Ilias en de Odyssee aan deze personages werd toegeschreven: de antwoorden van Odysseus waren net zo dubbelzinnig als de listige held, Achilles uitte vooral dreigende voorspellingen terwijl de oppergod Zeus het vaakst in verband werd gebracht met hoe men zijn lot toch niet zou kunnen ontlopen. Athena, Apollo en Hermes zijn dan weer een heel ander verhaal: deze drie goden hebben ieder hun eigen band met hetzij de bibliomantie, hetzij de Sortes Homericae, waardoor ze als beschermgoden van het orakelboek beschouwd kunnen worden.
Ook keerden bepaalde thema’s in de Sortes Homericae vaak terug, zowel in de homerische context als in die van het orakel. Zo is het opvallend hoe vaak antwoordverzen alludeerden op de nakende dood van Achilles – wat uiteraard als een negatieve voorspelling moest worden opgevat – of de spoedige thuiskomst van Odysseus – wat dan weer een positieve bijklank had.
En was een antwoord echt onduidelijk of niet helemaal naar de zin van de vraagsteller, dan dobbelde men gewoon nog een keer. De bedoeling van de Sortes Homericae schijnt mensen vermaken te zijn geweest, eerder dan geloofwaardige toekomstvoorspellingen te geven.
Telemachus' toekomst: ook de uwe?
Over naar een concreet voorbeeld, dan maar. Ik legde aan de Sortes Homericae de vraag voor die vele mensen zich op een bepaald moment in hun leven stellen: ‘Zal ik binnenkort de liefde vinden?’. Denkend aan deze vraag dobbelde ik de cijfercombinatie 2-3-1 (βγα), wat het volgende antwoord opleverde: ‘om een goede reputatie te krijgen, ook onder het nageslacht’.
Op het eerste zicht heeft dit vers weinig met de liefde te maken, dus kijken we eerst naar de oorspronkelijke context van deze uitspraak in de Odyssee. Daarin spreekt de godin Athena namelijk bemoedigende woorden tot Telemachus, zoon van Odysseus. Tien jaar na het einde van de Trojaanse oorlog is Odysseus nog steeds niet thuisgekomen, en de situatie in zijn thuisland Ithaka wordt steeds erger wanneer vrijers zijn vrouw proberen versieren en zijn bezittingen verspillen. Athena raadt Telemachus aan per boot rond te reizen om informatie te krijgen over zijn vader. Ze voorspelt ook dat hij na zijn thuiskomst de vrijers zal uitroeien, waarna hij een goede reputatie zal krijgen.
Als we deze context al gebruiken om het orakelantwoord te interpreteren, zullen we deze metaforisch en dus niet al te letterlijk moeten opvatten: niemand verwacht immers dat de vraagsteller een boottocht zal gaan maken om vervolgens mannen die zijn moeder het hof maken af te slachten. Hoe we de voorspelling van de Sortes Homericae wel kunnen interpreteren, is als een aanmoediging – van de godin Athena dan nog wel – aan de vraagsteller om uit zijn veilige cocon te komen en zelf op zoek te gaan naar de liefde. Bovendien wordt er ook over nageslacht gesproken, dus met die liefde lijkt het allemaal wel in orde te komen. Ook de goede reputatie doet vermoeden dat hier een mooie toekomst voorspeld wordt.
Dit is maar één van de vele interpretaties die aan dit vers gegeven kunnen worden, mogelijk ziet u er een totaal andere betekenis in. Bijvoorbeeld dat in het oorspronkelijke verhaal het niet Telemachus, maar zijn vader Odysseus zal zijn die na zijn thuiskomst de vrijers zal vermoorden, waardoor de jongen niet de reputatie zal krijgen die hem door Athena beloofd was? Of dat dit antwoord weliswaar over nageslacht spreekt, maar de liefde hier eigenlijk nergens aan bod komt? Ik nodig u graag uit om hierover verder te discussiëren, op een gezellige vriendenavond met lekkere hapjes en de nodige – al dan niet alcoholische – drankjes. En vergeet vooral uw favoriete boek niet.
