You’re Not Standing Alone: Eenpersoonsprotest in Rusland

In de aanloop naar de Russische presidentsverkiezingen van maart 2018 voerde de controversiële kandidate Ksenia Sobchak verscheidene "одиночные пикеты" op, vrij vertaald als solitaire protestacties. Tijdens haar campagne-evenementen in Grozny en in Moskou, stond ze ostentatief alleen met handgeschreven protestslogans in haar handen. De enscenering van haar eenvrouwsprotest is duidelijk geënt op een vooralsnog onderbelichte tactiek in het Russische protest repertoire: het zogeheten eenpersoonsprotest. Het eenpersoonsprotest, waarbij slechts één enkeling protesteert, glipt door de mazen van de Russische wetgeving en is de enige vorm van protest die geoorloofd is zonder voorafgaande vergunning. Volgens de letter der wet geldt het eenpersoonsprotest namelijk niet als een demonstratie, maar zijn het individuen die hun vrije meningsuiting uitoefenen. De eenpersoonsacties zijn lang over het hoofd gezien in de (internationale) media, wat leidde tot de hardnekkige mythe dat Russen ‘passieve burgers’ zijn. Maar niets is minder waar. Een luidruchtige minderheid in Rusland is de voorbije tien jaar massaal gaan inzetten op eenpersoonsacties. In het onderzoek gingen we op zoek hoe het eenmansprotest uitgroeide tot een saillante tactiek van vreedzaam protest.

‘Go solo or go home’

In Rusland is de inperking van vrije meningsuiting tot de politieke geplogenheden van het Putin-tijdperk gaan behoren. Sinds zijn benoeming tot president in 2000 hield Putin de democratische mechanismen van politieke participatie, zoals het parlement en de vrije media, sterk in het gareel. En toen Putin de scepter der macht tijdelijk afstond aan Dmitri Medvedev in 2008, was zowel de parlementaire, als niet-parlementaire oppositie naar de rafelrand van het politieke debat gedreven.

Tegenstanders van het beleid, ongeacht hun politieke opvattingen of sociale status, werden lotsbestemmelingen door hun gedeelde ervaringen van staatsrepressie. Het sprankje hoop op verandering die de Sneeuw Revolutie begin 2012 met zich meebracht, smolt al snel weg met de inauguratie van een herverkozen Putin datzelfde jaar. De angst van Putins entourage voor nieuwe protestgolven echode in de herziene anti-demonstratie maatregelen. Elk afwijkend geluid werd meteen geviseerd en, in weerwil van Artikel 31 van de Russische constitutie dat vrijheid van vereniging garandeert, arresteerde de politie steeds meer demonstranten zonder geldige reden. Men liet boetes op illegaal demonstreren optrekken naar een miljoen roebel (15300 euro) en gevangenisstraffen verlengen tot vijf jaar. Protesteren werd een spel met een zo goed als onmogelijk hoge inzet.

Eenmansmenigte

De opstandig stemming die de repressie wel weet te overleven, vindt verklanking in de kleinschalige, symbolische eenpersoonsacties. Overal in Rusland komen gepensioneerden, ambtenaren, veteranen, studenten, huismoeders, journalisten, kunstenaars, advocaten, activisten, politici, schrijvers en clerici met een rijkelijk arsenaal aan symbolische attributen en welgemikte slogans op straat om te protesteren. Ze ondernemen gedurfde acties om zo de nodige aandacht te trekken van omstanders met camera’s, die vervolgens de beelden op sociale media laten circuleren. Niet langer de aanwezigheid van een massa aan sympathisanten, maar het kijkend en luisterend publiek thuis is doorslaggevend voor het succes van de eenpersoonsacties. Demonstranten bezetten daarom vaak drukke stadspleinen en overheidsgebouwen, voeren eenpersoonsshows op in de buurt van herdenkingsmonumenten, of laten zich vastketenen aan standbeelden. Een bekend voorbeeld van een eenpersoonsprotest is de solitaire protestmars van Roman Roslovtsev, die op het Rode Plein in een Putin-masker protesteerde tegen de strenge anti-demonstratie maatregelen. Bekende politici zoals wijlen politicus Boris Nemtsov en oppositieleider Aleksej Navalny waagden zich ook al aan eenmansacties uit verzet tegen de opsluiting van politieke dissidenten. Maar de solo tactiek is vooral populair bij minder bekende Russen buiten de grootsteden, in de provincies. Lokale activisten kunnen namelijk niet rekenen op de grote politieke steunbasis zoals die in Moskou of Sint-Petersburg. Dankzij de toegankelijke vorm en brede inzetbaarheid van het eenpersoonsprotest, kunnen Russen ook de tragedies van de ‘kleine man’ aankaarten. De solo demonstranten verzetten zich voornamelijk tegen de schending van mensenrechten en de afbouw van de civiele infrastructuur, zoals het optrekken van de pensioenleeftijd, de stijgende broodprijzen, de gebrekkige huisvesting en de slechte gezondheidszorg.

De talrijke solitaire protestacties zijn unieke episodes, maar het eenpersoonsprotest is geen geïsoleerd fenomeen. Het grote aantal incidentele demonstranten die aansprakelijkheid van Russische autoriteiten eist, verheft de eenzame demonstrant tot een eenmansmenigte die steeds minder bereid is om het Russische wanbeleid te tolereren.

Kanaries in de koolmijnen

De eenmansacties mogen er dan wel onopvallend uitzien, het krachtige beeld van een moedige demonstrant laat de hofhouding van het Kremlin niet lang ongeroerd. Bovendien vertoonden de ervaren solo demonstranten potentieel om uit te groeien tot protagonisten van grotere anti-regime acties; Putins ergste nachtmerrie.

Via nieuwe wetgeving weren de Russische autoriteiten de demonstranten zoveel mogelijk uit de publieke ruimte, en duiden voortaan desolate locaties aan als protestruimte. In een verdere poging om protest onschadelijk te maken, worden deelnemers van protestacties in en door de officiële media afgeschilderd als ‘vijanden van het volk’. De niet aflatende demonisering van protest heeft ook zijn weerslag gehad op de eenpersoonsacties. Zes op de tien demonstranten uit het onderzoek werden onwettelijk gearresteerd, velen werden veroordeeld tot boetes en administratieve gevangenisstraffen, sommigen werden gecolloceerd in een psychiatrie en een aantal werd verbannen naar een strafkolonie. Ook steeds meer gekrenkte toeschouwers en leden van pro-Kremlin groepen probeerden de eenmansacties te infiltreren om deze te saboteren. Het ongeïnviteerde gezelschap, Russen noemen ze provocateurs, transformeerde de legale eenmansacties naar een ongeautoriseerde massabijeenkomst. Ondanks de felle tegenreacties, weigeren de solo demonstranten hun plaats van bijeenkomst in de publieke ruimte te verlaten. Ze riskeren liever een boete of arrestatie, dan hun zichtbaarheid in de samenleving op te geven.

Tot slot, ook al worden hun acties slechts sporadisch opgepikt door de mainstream media en blijven hun eisen onbeantwoord, alleen al het opeisen van de steeds verder slinkende protestruimte is een overwinning op zich. Door plaats te nemen op de symbolisch gemarkeerde executieplaats, maken de demonstranten van de verhoogde kwetsbaarheid gebruik om hun eisen kracht bij te zetten en tegelijk aandacht te vestigen het excessieve politiegeweld. Ze zijn als de spreekwoordelijke kanaries in de koolmijnen voor de groeiende atmosfeer van intolerantie tegenover verzet in Rusland. Maar eerder dan verstikking klinken hun stemmen steeds luider en stijgt hun aantal.