Lezen tussen de regels door: Mary Shelley’s literaire strijd tegen negentiende-eeuwse genderrollen

2018 is nu al omgedoopt tot een jaar van feministisch activisme. Vrouwen (en anderen) van over de hele wereld laten hun stem luid en duidelijk weerklinken in de strijd tegen seksisme. Dit is natuurlijk geen nieuw fenomeen; ook in de negentiende eeuw, waar de maatschappelijke positie van de vrouw en de invulling van het concept vrouwelijkheid veelbesproken discussiepunten waren, bekritiseerden steeds meer en meer vrouwen hun ondergeschikt lot. Maar hoe uit je als vrouw kritiek op een seksistische maatschappij wanneer je levendigheid zowaar afhangt van het al dan niet conformeren aan diezelfde maatschappij – iets dat in negentiende-eeuws Groot-Brittannië alles behalve een uitzondering op de regel was? In mijn thesis, kijk ik vanuit een literaire invalshoek naar deze vraag. Ik focus me hierbij op Mary Shelley (1797-1851), een Britse schrijfster uit de Romantiek (en auteur van Frankenstein), en argumenteer dat haar voorlaatste roman Lodore (1835) deel uitmaakt van het ‘literaire feminisme’ – een fase van sociale kritiek tussen ongeveer 1830 en 1860 waarbij de discussie rond genderrelaties en de rol van vrouwen plaatsvond in belangrijke romans. Met andere woorden, aan de hand van haar roman uit Shelley kritiek op de ondergeschikte positie van vrouwen. Zoals de thesis echter ook aantoont, is de auteur zich bewust van de risico’s die aan haar opvattingen verbonden zijn in een tijd van groeiend conservatisme en dat manifesteert zich in haar subtiele benadering van het onderwerp.

Wat maakt Shelley’s Lodore zo speciaal?

Kort samengevat zijn er drie redenen waarom Mary Shelley’s voorlaatste roman net zo interessant is om te onderzoeken: de maatschappelijke kijk op genderrollen, het leven van de auteur, en het literaire klimaat ten tijde van publicatie. Door middel van een literatuurstudie zet ik in vier hoofdstukken uiteen wat die drie aspecten net inhouden en wat dit uiteindelijk wil zeggen met betrekking tot Shelley’s kijk op genderrollen en –relaties.

Hoofdstuk een introduceert kort enkele concepten die noodzakelijk zijn om ideeën achter mijn onderzoeksvraag te begrijpen. Vervolgens, brengt hoofdstuk twee de toenmalige maatschappij in kaart. Op basis van twee literaire werken – Mary Wollstonecrafts “A Vindication of the Rights of Woman” (1792) en Percy Bysshe Shelley’s vertaling van Plato’s “Symposium” (1818) – schets ik wat er zich op socio-politiek en literair vlak afspeelde in de nasleep van de Franse Revolutie. De inhoud van de teksten is tevens van belang voor mijn tekstuele analyse van Lodore. Zo pleit Wollstonecraft in haar tekst dat de ondergeschiktheid van vrouwen een gevolg is van cultuur en niet natuur (nature/nurture-debat n.v.d.r.), toen een radicale uitspraak. P.B. Shelley kweekte dan weer controverse met zijn vertaling, mede omwille van de homo-erotische tint in Plato’s filosofisch betoog over liefde. Voorts zijn de auteurs achter de werken ook boeiend in hun relatie tot Shelley zelf. Beide auteurs waren niet alleen invloedrijke figuren, – Wollstonecraft als boegbeeld voor de latere feministische beweging en P. B. Shelley als sleutelfiguur van de Romantiek– ze hadden ook een persoonlijke connectie met Mary Shelley. De invloed van respectievelijk Shelley’s moeder en Shelley’s echtgenoot dient tot op zekere hoogte als argument voor Shelley’s eigen socio-politieke kritiek en enige connectie met de inhoud van beide auteurs’ werken wordt regelmatig aangehaald in de argumentatie van deze thesis.

Ook het literaire klimaat van toen legt enkele belangrijke zaken aan de dag. Lodore is namelijk geschreven aan het begin van wat nu het Victoriaans tijdperk werd genoemd, waarin een ideologie van huiselijkheid (domestic ideology n.v.d.r.) hoogtij vierde. De silver-fork roman, een populair genre dat toen opkwam, dompelde de lezer onder in de wereld van de elite en accentueerde de Victoriaanse moraliteit omtrent huwelijk en seksualiteit. De onderdanige rol van de vrouw als huismoeder en echtgenote werd als het voorbeeld van ideale vrouwelijkheid beschouwd. Ook Lodore behoort op het eerste gezicht tot dit genre. Wanneer we echter rekening houden met Shelley’s vroeger werk en de invloed van haar omgeving, lijkt dit gegeven nochtans een beetje paradoxaal. Waarom grijpt Shelley naar een genre dat helemaal lijkt in te druisen tegen alles waar ze voor staat? Neemt ze afstand van haar vroegere socio-politieke idealen en die van haar omgeving? En in welke mate zou haar eigen maatschappelijke positie als vrouw hier een invloed op hebben? Misschien zit er wel meer achter.

Niet alles is wat het lijkt.

Een uitspraak die voor velen vertrouwd in de oren klinkt is “lezen tussen de regels door”, of het nu bij het tekenen van een contract is of bij een toets begrijpend lezen. Ook in dit geval bevat de uitspraak een waarheid. In dat wat ogenschijnlijk een rechtdoorzee silver-fork verhaal moet voorstellen, schuilt als het ware een tweede laag. Verschillende elementen brengen bij tot een alternatieve, feministische kijk op Lodore, niet in het minst het personage Fanny Derham. Fanny vormt een ietwat vervreemdend element in de ogen van een Victoriaans leespubliek. Zo staat haar onafhankelijke en intellectuele opvoeding dwars tegenover de “seksuele” opvoeding van andere vrouwelijke personages in het verhaal die de “ideale” passieve vrouwelijkheid belichamen. Toch zijn ook die laatstgenoemden niet louter een evenbeeld van de maatschappelijke waarden en normen omtrent vrouwelijkheid, ook in hen verbergt Mary Shelley haar kritiek op deze gevestigde waarden.

En wat dan nog?

In vele opzichten is Mary Shelley’s kritische blik op genderrollen en –relaties vergelijkbaar met wat ook van vandaag de dag nog luid weerklinkt. Haar socio-politieke kritiek over de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen echoot die van bewegingen als #MeToo. Shelley was natuurlijk niet de enige die iets te zeggen had hierover, wat onderzoek omtrent gender in literatuur ook zo belangrijk maakt. Werken als Lodore leggen een verhaal bloot van aanhoudend feministisch verzet, verzet dat de stem van de volgende generaties telkens weer wat luider en meer vastbesloten liet klinken in de strijd tegen onrecht. Zoals Fanny Derham zelf aangeeft:

“Words have more power than anyone can guess; it is by words that the world’s great fight, now in these civilized times, is carried on; I never hesitated to use them, when I fought a battle for the miserable and opressed” (Lodore 316).