Wat vertaalvertraging ons leert over samenlevingen
De Congogeschiedenis onder Leopold II is een donkere pagina in de Belgische geschiedenis, met bloedspatten op het papier en een nasleep die tot op vandaag een greep op ons houdt. Maar het bleek ook de katalysator te zijn voor een groep underdogs om meer dan vijftig jaar later naarstig aan de slag te gaan en een werk uit die Congotijd plots naar het Nederlands te vertalen.
Aanklacht tegen België vanuit piepjonge linkse hoek
Beelden van gemutileerde Congolezen ten tijde van de Congo-Vrijstaat. De beruchte foto’s werden genomen door Alice Harris, vrouw van de missionaris John Harris.
Het schandelijke beleid van Leopold II over zijn Congo-Vrijstaat is de laatste twintig jaar serieus onder de loep genomen, en er bestaan ondertussen veel goede referentiewerken, zoals Congo: een geschiedenis van David Van Reybrouck. Maar de wereld van meer dan 100 jaar geleden was destijds ook zeker niet blind voor wat er gaande was in ‘donker Afrika.’
De bekende Amerikaanse auteur Mark Twain, in leven tijdens de gruwelen van de Congo-Vrijstaat, schreef in 1905 een pamflet genaamd King Leopold’s Soliloquy waarin hij Leopold voor schut zette als een parodie van een tiran, eentje die “boven het gewone voetvolk staat, immuun voor goddeloze kritiek.” Een propagandaboekje getiteld An answer to Mark Twain werd als reactie verspreid in Brussel. Leopolds beleid werd erin geprezen, en Twains pamflet afgedaan als leugens.
Twains pamflet was een klein steentje in de stormram van de Congo Reform Association (hierna CRA), een van oorsprong Britse organisatie en de belangrijkste bron van kritiek jegens Leopolds Congobeleid. Ze werd geleid door E.D. Morel van het toen nog piepjonge socialistische Labour, en had banden met Emile Vandervelde, de enige befaamde Belgische socialist uit die tijd. De CRA keek op tegen een vijandig politiek landschap en werd door het grootste deel van de katholieke en liberale Belgische pers meedogenloos afgekraakt, maar slaagde er desalniettemin in om hun inspanningen voort te zetten tot het uiteindelijke verdwijnen van Leopold zijn Congo-Vrijstaat.
Met het einde van de Congo-Vrijstaat in 1908 kwam ook het einde van de CRA enkele jaren nadien, en nog enkele jaren later lagen zowel Leopold als Twain in het graf – het pamflet had samen met hen een diepe kist van obscuriteit gekregen om jarenlang in weg te zinken. Tot die kist plots weer werd geopend in Nederland in 1961, een heropening die zich voordeed in het hol van de leeuw.
Vertaalvertaling ingehaald door communisten in de Koude Oorlog
Midden in de chaos van de Koude Oorlog en de onafhankelijkheidsverklaring van Congo besloot de Nederlandse communistische uitgeverij Pegasus om het pamflet naar het Nederlands te vertalen, meer dan vijftig jaar na datum. Koning Leopolds alleenspraak werd uitgegeven naar aanleiding van de moord op Patrice Lumumba, de eerste minister van onafhankelijk Congo, die ervan verdacht werd communistische sympathieën te hebben. Hij werd uit de weg geruimd met de medewerking van de Belgische overheid en de Amerikaanse CIA. Heel wat communistische leiders uit pas onafhankelijke of snel ontwikkelende landen ondergingen hetzelfde lot. Als de CRA destijds opkeek tegen een ideologisch vijandig landschap, dan was Pegasus nu een konijn dat ten strijde trok tegen de draak van het kapitalisme.
Advertenties voor Koning Leopolds Alleenspraak uit het Nederlandse communistische magazine Politiek en cultuur (1961).
De Nederlandse vertaling kende weinig uitgesproken succes en werd allicht enkel door communistische partijleden gelezen. Toch bleef Pegasus in die jaren obscure werken uit de communistische invloedsfeer naar het Nederlands vertalen, zoals een roman van Angela Davis, activiste voor zwartenrechten en lid van de Amerikaanse communistische partij, en Ten days that shook the world van John Reed uit 1919, een positieve verslaggeving over de Oktoberrevolutie.
Samenlevingen als verrassende, gelaagde gehelen
De vertalingen van Pegasus hadden weinig directe impact. Deze vormen van ideologisch gemarginaliseerde vertaling tonen echter wel aan dat er in samenlevingen veel verrassende en afwijkende gradaties bestaan. Dat lijkt een vanzelfsprekend feit, maar we gedragen ons er niet altijd naar.
In dit huidige politieke klimaat zijn straffe uitspraken en stellingen zoals “het Westen en de Islam zijn onverenigbaar”en “America first” niet weg te denken. Ze stellen onze wereld voor als twee polen met niets tussenin, twee polen die je nooit kunt combineren in één samenleving. Maar op die manier gaan we voorbij aan mogelijke links tussen beide polen, die van een samenleving een heuse puzzel kunnen maken. Vertaling is daarbij een puzzelstukje dat we vaak over het hoofd zien.
Vertaling is een bijzonder complexe communicatiebrug tussen twee talen, twee culturen, en zelfs twee verschillende tijdperken in het geval van de Soliloquy. Dat de uitgeverij Pegasus zich waagde aan een ideologisch geladen vertaling van een bijzonder oude tekst ten tijde van de Koude Oorlog, wanneer de spanning tussen twee ‘blokken’ te snijden was, is een aanwijzing dat zelfs de meest ondenkbare vormen van communicatie toch kunnen plaatsvinden. Als mensen zijn we nu eenmaal gedreven om onze boodschap te willen verspreiden.
Pegasus ‘durfde’ onverwacht een ouder werk te vertalen om een sterke communistische boodschap te verspreiden, terwijl de politiek in de directe omgeving zich bezighield met de wereld te overtuigen dat hun kapitalistisch model het beste was. Dit waren onverwachte underdogs die op hun niveau van de samenleving opereerden – ze dachten, spraken, lazen, schreven, en vertaalden. Ongeacht hoe gemarginaliseerd dat niveau mag zijn, de vertraagde, Nederlandse vertaling van King Leopold’s Soliloquy bewijst dat zulke geavanceerde denkprocessen letterlijk onder onze neus kunnen plaatsvinden. Ze maken onze eigen cultuur nog complexer dan die lijkt en gaan in feite voorbij aan vooroordelen en zogenaamde kernwaarden of normen. Ze laten zien dat zuivere polarisatie eigenlijk niet bestaat.
Het klopt dat de vertaalgeschiedenis van zulke obscure werken vandaag de dag bar weinig shock value heeft. Maar net als bij het originele pamflet zelf gaat het om een steentje in een stormram, een stukje van een puzzel, of een deel van een gelaagd geheel. En dat geheel van samenlevingen kan ons duidelijk nog veel meer verrassende dingen vertellen.
