The Big Bang Theory: over de woordenschat van wetenschappers
The Big Bang Theory: wat is dat?
Heeft u al weleens gehoord van The Big Bang Theory? Niet de oerknal, maar wel de Amerikaanse sitcom. Kort samengevat gaat de serie over een groep vrienden-wetenschappers die werken op de universiteit. We zouden hen kunnen omschrijven als nerds, en dat uit zich vooral in de manier waarop ze met elkaar omgaan. Ze gebruiken namelijk veel wetenschappelijke termen, en als taalkundige is het enorm interessant om te analyseren hoe die termen juist worden vertaald in de ondertitels.
Termen verzamelen
Eerst en vooral was het nodig om een grote termenbank samen te stellen. Dat is dus een grote lijst met elke term die in één seizoen voorkwam, samen met de respectievelijke vertaling in de ondertitel. Zoiets kan je doen op twee manieren. Enerzijds kan een machine analyseren of iets een term is of niet, anderzijds kan je het zelf doen. Ik heb een combinatie gebruikt van beide methoden en vond maar liefst 1.100 termen. De termen varieerden enorm; sommige waren erg toegespitst op één vakgebied (bijvoorbeeld string-network condensates, een erg fysische term), terwijl andere iets minder moeilijk waren (bijvoorbeeld the laws of physics).
Een ode aan ondertitelaars
Aangezien het hier gaat om ondertiteling, zou je kunnen verwachten dat zulke moeilijke woorden niet altijd even correct worden vertaald. Ik heb immers al vaak de misvatting gehoord: "Ah ja, ik keek gisteren naar een film en ze hebben een woord gewoonweg niet vertaald."
Ten eerste zijn ondertitels van nature al een bondige samenvatting van wat er wordt gezegd. Een vuistregel is dat mensen ongeveer zeventig karakters kunnen lezen op zes seconden, leestekens en spaties inbegrepen. Maar hoe lang een ondertitel verschijnt op uw scherm hangt natuurlijk af van hoe lang iemand spreekt. Een zin die twee seconden duurt, zal in de ondertitel maar ongeveer twintig karakters mogen tellen. De moeilijkheid die daarmee gepaard gaat, is dat sommige mensen op twee seconden tijd erg veel kunnen zeggen, maar daardoor stijgt het aantal karakters niet dat een ondertitelaar ter beschikking heeft.
Bovendien is die meneer of mevrouw die achter een scherm gekluisterd zit en de ondertitels neertikt, Einstein nog niet. Die persoon is heel waarschijnlijk niet onderlegd in elke mogelijke discipline, en dus zijn die taaie, natuurkundige termen niet zo makkelijk te verteren.
Juist of fout?
Met het voorgaande in het achterhoofd, heb ik een lijst opgesteld met de manieren waarop een term zou kunnen worden vertaald. Ik vond achttien manieren en heb toen alle vertalingen overlopen om er een manier op te plakken.
Vervolgens kwam het tofste deel van de scriptie: naar tv kijken. Voor elke term keek ik hoe de ondertitelaar hem had vertaald. De meeste termen werden uitstekend vertaald, maar bij ongeveer een op vijf was er iets ongewoons, bijvoorbeeld een term die gedeeltelijk of helemaal niet wordt vertaald.
Bepalen of een term juist of fout wordt vertaald, is behoorlijk lastig. Het is bijvoorbeeld niet omdat een woordenboek voor tree het woord boom geeft, dat de ietwat poëtische vertaling reusachtig en imposant diepgroen bladerdek fout is. Het is simpelweg een andere manier van vertalen. Juist daarom is het erg belangrijk om de subjectiviteit van dit werk te benadrukken.
Van snaartheorie tot MRI-scanners
Zoals al eerder werd vermeld, zijn onze vrienden uit The Big Bang Theory wetenschappers. Het woord wetenschapper dekt een enorm brede lading. Er zaten immers termen in de serie uit de fysische deeltjestheorie, maar tegelijk ook bijvoorbeeld medische terminologie. Vooral die eerste groep termen leek behoorlijk lastig om te vertalen door de moeilijkheidsgraad van de termen die onze fysici in de serie gebruiken.
Zo was er bijvoorbeeld de volgende draak van een zin: "I especially liked your paper on grand unification using string-network condensates and was wondering how you determined
that three-dimensional string-nets provided a unified picture of fermions and gauge bosons?" Het zou geen verrassing mogen zijn dat de ondertitelaar even met de handen in het haar heeft gezeten.
Tweet na tweet
Zoals ik al eerder zei, is ondertitelen een beetje als Twitter. Ik wilde daarom eens vergelijken op welke manier de lengte van een Engelse term er misschien voor zorgde dat die op een andere manier zou worden vertaald. Zoals misschien logisch is, zijn de termen die in het Engels al redelijk lang waren, in een aantal gevallen minder lang in het Nederlands en ook minder volledig (bijvoorbeeld lumbar support als ondersteuning, terwijl het hier specifieker om lendenondersteuning gaat). We zouden kunnen stellen dat de ondertitelaar er bewust voor koos om de lange termen korter te vertalen omdat er misschien geen plaats meer was in de ondertitel.
Pluim voor de ondertitelaar
In één seizoen van The Big Bang Theory werden dus maar liefst 1.100 termen gebruikt. Die werden meestal goed vertaald in de ondertiteling, al is dat subjectief. In een aantal gevallen gebeurde er iets vreemds in de ondertitel, zoals een onvolledige vertaling. Dat bleek vooral voor de fysische termen het geval, en ook de lengte van de Engelse term had een effect op de Nederlandse vertaling. Toch moet ik zeggen dat ondertitelen een tijdrovende en ondankbare job kan zijn. Het is soms erg moeilijk om zulke moeilijke materie te ondertitelen, en ik vind dat de ondertitelaar of ondertitelaars toch een mooie pluim verdienen.
Brecht Van Hove
