In welke mate beïnvloedt de socratische gespreksmethode het innemen van extreme standpunten bij 16-jarige leerlingen tijdens de lessen r.k. godsdienst?

De actuele geglobaliseerde samenleving kampt met een toenemend aantal problemen. In de krant lezen we over gevallen van geweld, misdaad en onverdraagzaamheid. Vooral figuren die extreme en dus polariserende standpunten innemen springen in het oog. Jongeren groeien op in deze context en nemen vaak deze standpunten over. Hoe kunnen leerkrachten zorgen dat leerlingen weerbaar worden en kritisch zijn tegenover het extreem gedachtengoed waarmee ze worden geconfronteerd? Ik onderzocht een mogelijk antwoord op deze vraag, filosofie in de klas.

Extreme gedachten en identiteit

Jongeren groeien vandaag op in een multiculturele samenleving. Deze samenleving heeft een grote invloed op de identiteitsvorming van middelbare school jongeren. Jongeren verbinden hun identiteit en zelfbeeld met de impulsen die zij van anderen ontvangen. Dit doen ze aan de hand van meningen die ze ontvangen op school, via vrienden en familie, maar vooral via de media. Jongeren verwerven en verwerken de informatie van deze verschillende kanalen. Vervolgens vormen ze aan de hand van al de impulsen die ze boeiend of overtuigend vinden, hun eigen mening en gieten deze tot slot in een persoonlijke identiteit. De extreme uitspraken en daden die soms deel uitmaken van de geselecteerde meningen, kunnen ervoor zorgen dat leerlingen extreem beginnen denken of een extremistische identiteit beginnen aannemen.

Filosofie als wapen tegen extreme gedachten

Gelukkig zijn er manieren om leerlingen te wapenen in deze complexe identiteitsvorming, een van deze manieren is om filosofie in de klas te integreren. De bedoeling van filosoferen op school is om de kinderen zélf aan het denken te zetten. Als een leerkracht filosofeert met jongeren vindt hij of zij het belangrijk dat leerlingen leren dieper na te denken dan wat vanzelfsprekend is en verder dan wat ze al weten. De leraar stimuleert als het ware jongeren om te onderzoeken wat er zich in hun hoofd afspeelt. Het filosofisch denken wil hen het besef bijbrengen dat zich achter elke deur nog een andere deur bevindt. De klas moet gaan vertrouwen op het eigen denken en leren en dus durven om dat denken onder woorden te brengen. Een ander belangrijk doel van de filosofische gesprekken is dat leerlingen de vaardigheid verwerven om naar elkaar te luisteren en elkaars mening te respecteren of zelfs nog een stapje verder te gaan: filosoferen wil hen leren te onderzoeken of de gedachte van een ander hen verder kan helpen in hun eigen nadenken. Ik ben er van overtuigd dat kinderen die regelmatig op zo’n manier met allerlei verschillende gedachten en denkbeelden worden
geconfronteerd, op zullen groeien tot kritische volwassenen die niet alles voor waar aannemen. Daar is onze samenleving erg mee gebaat.

Testen maar!

Ik heb in functie van mijn bachelorproef onderzocht welke invloed filosoferen kan hebben op het innemen van extreme standpunten. Voor dit onderzoek werd één klas van het vierde jaar sociale en technische wetenschappen geselecteerd. De klas werd aan een door mij ontworpen filosofisch lesproject ‘onderworpen’. Leerlingen kregen tijdens het project de opdracht om een standpunt in te nemen over 12 extreme stellingen. Vervolgens voerde ik mijn filosofisch lesproject uit. Tijdens dit project liet ik de leerlingen opnieuw een standpunt innemen over exact dezelfde stellingen. Aansluitend mocht iedere leerling de standpunten van de andere in vraag stellen aan de hand van een aantal filosofische principes.

Effect?

Uit de resultaten is gebleken dat de socratische methode wel degelijk effect heeft op het innemen van extreme standpunten bij jongeren. Als we kijken naar de stelling “De Belgische samenleving is onrechtvaardig en vraagt dringend hervormingen, desnoods met geweld.”, is uit de resultaten gebleken dat voor het socratisch lesproject 4,2% van de groep vond dat de Belgische samenleving onrechtvaardig en dringend om hervormingen vraagt en was bereid om geweld te gebruiken. 25% vond dat Belgische samenleving rechtvaardig is en geen hervormingen nodig heeft. 29.2% vond dat de Belgische samenleving redelijk rechtvaardig is, zij het niet perfect. Ten slotte vond 12,5% dat de Belgische samenleving niet rechtvaardig is, maar zou geen hervormingen doorvoeren met noch zonder geweld.
 

Socratische gespreksmethode een meerwaarde?

We kunnen besluiten dat de socratische gespreksmethode een meerwaarde is voor het onderwijs. Onderwijs bereidt leerlingen voor op onze geglobaliseerde samenleving waar extreme uitspraken steeds meer de kop op steken. Als leerkracht krijgen wij dus de moeilijke opdracht leerlingen te initiëren in deze samenleving en te laten zien dat extremisme in onze samenleving niet thuishoort. Daarom is het als leerkracht belangrijk om over een rijke waaier aan “wapens” te beschikken om deze opdracht met succes te volbrengen. Na dit onderzoek ben ik ervan overtuigd dat iedere leerkracht de socratische methode moet beheersen. Iedere leerling is in zijn identiteitsontwikkeling zoekende. Iedere leerkracht kan een rol spelen in deze identiteitszoektocht door met leerlingen vaak te spreken over (actuele) onderwerpen aan de hand van het socratisch gesprek. Het socratisch gesprek gaat niet alleen over het respecteren/tolereren van anderen, het draait ook rond het kritisch bekijken van bronnen en het analyseren van onderwerpen. Het socratisch gesprek oefent de basishouding die aan de grondslag ligt aan kritisch denken, namelijk (zelf-)twijfel. Samen kunnen leven met anderen en een kritische houding kunnen aannemen zijn de twee basisdoelstellingen die leerlingen moeten ontwikkelen om te leven in onze multiculturele maatschappij.