Het emotionele landschap van onze verre voorouders
Beeld je in: je bent een jager in een bos, pijl in de ene, boog in de andere hand. Grofweg twaalfduizend jaar geleden. De meest efemere waarneming kan je leiden naar je prooi. Een zachte bries, een geur, een krakend takje, een kortstondige breuk in een zonneharp, … kan van levensgroot belang zijn. Wanneer de inzet zo groot is, hoe verhoud je je tot alles wat daar samen met jou in dat oerbos leeft? Een antwoord vinden op deze vragen is allesbehalve evident. Je moet grip krijgen op de prehistorische ecologie, de archeologie en de theorie. Je moet een onderzoeksvraag formuleren, een hypothese, en die proberen testen op zeer schaarse data. Dat is exact wat ik deed.
Wat zegt de archeologie?
Wie naar de eerste aflevering van Het Verhaal van Vlaanderen keek weet: het paleolithicum is een belangrijke periode voor Noordwest-Europa. De Neanderthaler die het estafettestokje doorgeeft aan de moderne mens spreekt traditioneel tot de verbeelding, zowel voor het grote publiek als voor academici. Toch verdienen ook de duizenden jaren die daarop volgen aandacht. Het finaalpaleolithicum zit geprangd tussen twee grote fenomenen. Enerzijds de explosie van kunstuitingen (foto 1) - Chauvet, Lascaux, … - ontsproten aan het innovatieve verbeeldingsvermogen van onze rechtstreekse voorouders die leefden in een zeer koud en open landschap bevolkt door grote fauna als mammoet, wolharige neushoorn, reuzenhert en paard. Anderzijds is de diepgaande, relatief kortstondige transitie naar een warmere en meer gesloten omgeving van groot belang, en daarmee geassocieerd een overgang naar jacht met pijl en boog. De overdaad aan laatpaleolithische kunst verdwijnt en daarmee ook de academische focus op de gedachtenwereld van finaalpaleolithische jagers-verzamelaars. Hoe moeten we deze achteruitgang begrijpen? Er is nochtans geen enkele reden om aan te nemen dat mensen in het finaalpaleolithicum niet dezelfde existentiële vragen en behoeften hadden.
Foto 1: Een explosie van kunstuitingen - Lascaux (cc: Prof saxx)
Wat we wel hebben zijn nederzettingspatronen. Bij paleolithische opgravingen worden hele productieketens van artefacten in kaart gebracht door elke minuscule vondst in te tekenen en later de hele sequentie opnieuw in elkaar te puzzelen. Dit onderzoek heet refitting. In combinatie met gebruikssporenonderzoek stelt het archeologen in staat om te zien waar bepaalde activiteiten plaatsvonden. In het Limburgse Rekem konden wetenschappers op die manier vaststellen dat de productie van pijlpunten op geruime afstand van de woonzone gebeurde. Wat had dit te betekenen? Meer nog: als ik dit patroon zou kunnen vaststellen op andere finaalpaleolithische sites, kon ik hier dan ook een meer cognitieve, zelfs spirituele, dimensie aan verbinden? Of was dit enkel te wijten aan praktische verzuchtingen? Op de eerste helft van de voorlaatste vraag was al snel een voorzichtig positief antwoord mogelijk: ook op de Duitse sites Reichwalde en Niederbieber, en op het Franse Le Closeau was een dergelijke waarneming te maken.
Denken over gedachten: de rol van paradigma’s
Om het belang van dit patroon te vatten, diende ik me te ontworstelen aan het Westers dualiteitsdenken. Opeenvolgende theoretische stromingen in de archeologie hadden dat al in meer of mindere mate geprobeerd. Theory of Mind of het vermogen zich in te leven in een ander - ongeacht of die ‘ander’ mens of dier is - het in rekening brengen van diens agency, en een meenemen van voorbeelden uit de etnografie bood volgens mij de beste kans op een nieuwe visie op het emotionele en existentiële landschap van deze weinig bestudeerde groep voorouders. Dit is in essentie een cognitief archeologische benadering die zich toespitst op het begrijpen van lang vervlogen gedachtenwerelden. Om deze stap te zetten plaatste ik eerst de nederzettingspatronen in een landschappelijke context. Daaruit kon ik concluderen dat finaalpaleolithische jagers-verzamelaars de gedragsbiologie van hun prooidieren eigen maakten.
Kleine landschapselementen, zoals waterlopen en plassen, kregen op die manier een prominente gidsfunctie in hun mobiliteit. Bepaalde sites langs die routes kregen het statuut van lieux de mémoire, of herinneringsplaatsen, waarvan het belang werd verankerd na eeuwen van opeenvolgende bezoeken. Onvermijdelijk had het verdichte boslandschap een impact op het inlevingsvermogen en de cognitieve schema’s van de mensen die erin moesten overleven (foto 2). Dit vormde een contrast met de voorgaande laatpaleolithische periode waarin de klassieke ‘rendierjagers’ kuddes volgden in een open toendralandschap. Van een groepsjacht naar een veel meer intieme, geïnternaliseerde jachtbeleving had ongetwijfeld impact op taboes en rituelen.
Foto 2: Een andere jachtervaring in een verdicht boslandschap (cc: Julius Photography)
Wat zegt de etnografie?
De Koyukon (Tl’eeyegge Hut’aane) bewonen een stuk Alaska tussen de rivieren Koyukuk en Yukon. Hun habitat is, zeker in de zomermaanden, sterk te vergelijken met het finaalpaleolithische, noordwesteuropese landschap. De manier waarop zij met bepaalde prooidieren omgaan biedt een mogelijke blik op de spirituele leefwereld van onze verre voorouders. Eland, rendier, en vooral beer en bever worden met uitgebreid respect en een hoge Theory of Mind bejaagd en behandeld. De laatste twee staan zeer hoog op de spirituele ladder. Zeker de bever is interessant omdat hij zeer veelvuldig moet voorgekomen zijn in finaalpaleolithische milieus gekenmerkt door de aanwezigheid van waterlopen. Dit dier heeft een grote impact op zijn omgeving door de bouw van dammen en burchten (foto 3), wat ongetwijfeld moet opgemerkt zijn door mensen, zoals vastgesteld op archeologische sites in Zuid-Scandinavië. Koyukon-rituelen rond de bever weerspiegelen zowel verwondering als empathie. Het dier wordt geëerd voor zijn intelligentie en temperament, wat helpt om het taboe rond het doden ervan te verminderen. De botten worden teruggegeven aan het water met de bedoeling de reïncarnatie ervan te verzekeren. Als iets gelijkaardig gebeurde in finaalpaleolithische gemeenschappen verlaagt dit de archeologische trefkans en maakt het de praktijk de facto onzichtbaar voor wetenschap vandaag.
Foto 3: De enorme impact van bevers op de omgeving (cc: Roman Biernacki)
Het overkoepelend plaatje
Mijn thesisonderzoek wilde een specifieke manier van denken toetsen aan de prehistorisch-archeologische praktijk. Tot op vandaag blijft die al te vaak hangen in datagaring en vrij oppervlakkige analyses. Er is amper ruimte voor metatheoretisch en cognitief onderzoek. Ik wilde een lans breken voor de combinatie van archeologische data met een breed scala aan theoretische concepten. Belangrijke instrumenten voor mij persoonlijk waren moed om te vertrouwen in de originaliteit en creativiteit van mijn denken, en, altijd, de rijkdom van taal en de empathie die dat denken kan weerspiegelen. Moderne wetenschapsbeoefening wordt verrijkt door deze ‘zachte’ vermogens. Tijd voor een nieuw paradigma?
Bibliografie
Afkortingen
Cedarc Centre d’Études et de Documentation Archéologiques
CNRS Centre National de la Recherche Scientifique
DOI Digital Object Identifier
LEIZA Leibniz-Zentrum für Archäologie
PUF Presses Universitaires de France
RGZM Römisch-Germanischen Zentralmuseums
Aaris-Sørensen, Kim, ‘Palaeoecology of a Late Weichselian vertebrate fauna from Nørre Lyngby’, Denmark, Boreas, 24, 1995, p. 355–365, DOI: 10.1111/j.1502-3885.1995.tb00785.x.
Baales, Michael, Der spätpaläolithische Fundplatz Kettig. Untersuchungen zur Siedlungsarchäologie der Federmessergruppen am Mittelrhein, Monographien des RGZM, 51, Mainz: Verlag des RGZM, 2002.
Baales, Michael, ‘Environnement et archéologie durant le Paléolithique final dans la région du Rhin moyen (Rhénanie, Allemagne): conclusions des 15 dernières années de recherches’, L'Anthropologie, 110, 2006, p. 418–444, DOI: 10.1016/j.anthro.2006.06.009.
Baales, Michael, Grimm, Sonja & Jöris, Olaf, ‘Hunters of the ‘Golden Mile’. The late Allerød Federmessergruppen site at Bad Breisig, Central Rhineland, Germany’, Notae Praehistoricae, 21, 2001, p. 67-72.
Baales, Michael, Jöris, Olaf & Street, Martin, ‘Impact of the Late Glacial Eruption of the Laacher See Volcano, Central Rhineland, Germany’, Quaternary Research, 58, 2002, p. 273-288, DOI: 10.1006/qres.2002.2379.
Bahn, Paul, Images of the Ice Age, Oxford: Oxford University Press, 2016.
Bahn, Paul & Vertut, Jean, Images of the Ice Age, New York: Facts on File, 1989.
Baldini, James U.L., Brown, Richard J. & Mawdsley, Natasha, ‘Re-evaluating the link between the Laacher See volcanic eruption and the Younger Dryas’, Climate of the Past Discussions, 2017, DOI: 10.5194/cp-2017-147
Barrett, Justin, Why Would Anyone Believe in God, Walnut Creek: AltaMira Press, 2004.
Barton, R. N. E. , Jacobi, R. M. , Stapert, D. & Street, M. J., ‘The late-glacial reoccupation of the British Isles and the Creswellian’, Journal of Quaternary Science, 18, 2003, p. 631–643, DOI:10.1002/jqs.772.
Berendsen, Hendrik Johan Arnold, De vorming van het land. Inleiding in de geologie en geomorfologie, Assen: Koninklijke Van Gorcum, 2004.
Bernbeck, Reinhard, Theorien in der Archäologie, Tübingen: A. Francke Verlag, 1997.
Beuker, Jaap R. & Niekus, Marcel J. L. Th., ‘Verder met Vledder; rendierjagers aan de rand van een ven’, Nieuwe Drentse Volksalmanak, 113, 1996, p. 91-129.
Bignon, Olivier, ‘Regional populations and exploitation of large herbivores in the Paris Basin during the Late Glacial; in search of an integrated model’, in: Street, Martin, Barton, Nick & Terberger, Thomas (eds.), Humans, environment and chronology of the Late Glacial of the North European Plain, Proceedings of Workshop 14 (Commission XXXII) of the 15the U.I.S.P.P. Congress, Lisbon, September 2006, RGZM, LEIZA – Tagungen, 6, Mainz: Verlagsgruppe Schnell & Steiner, 2009, p. 27-38.
Binford, Lewis R., ‘Willow smoke and dogs’ tails: hunter-gatherer settlement systems and archaeological site formation’, American Antiquity, 45, 1980, p. 4-20, DOI: 10.2307/279653
Binford, Lewis R., ‘The archaeology of place’, Journal of Anthropological Archaeology, 1, 1982, p. 5-31, DOI: 10.1016/0278-4165(82)90006-X.
Bloch, Maurice, Prey into hunter: the politics of religious experience, Cambridge: Cambridge University Press, 1992.
Bloch, Maurice, ‘Durkheimian anthropology and religion: Going in and out of each other’s bodies’, HAU: Journal of Ethnographic Theory, 5 (3), 2015, p. 285–299, DOI: 10.14318/hau5.3.019.
Bodu, Pierre, (dir.), Le “Closeau”. Deux années de fouille sur un gisement azilien et belloisien en bord de Seine, Paris, SRA d’Ile-de-France/AFAN, Document final de synthèse de sauvetage urgent, 3 tomes, 1998.
Bodu, Pierre, Debout, G. & Bignon, Olivier, ‘Variabilité des habitudes tardiglaciaires dans le Bassin parisien: l’organisation spatiale et sociale de l’Azilien ancien du Closeau’, Bulletin de la Société préhistorique française, 103 (4), 2006, p. 711-728, DOI:10.3406/bspf.2006.13501.
Bodu, Pierre, Julien, Michèle, Valentin, Boris, Debout, Gregory, AVERBOUTH, A., Bemilli, Céline, Beyries, Sylvie, Bignon-Lau, Olivier, Dumarçay, Gaëlle, Enloe, James, Joly, Delphine, Lucquin, Alexandre, March, Ramiro, Orliac, Michel & Vanhaeren, Marian, Un dernier hiver à Pincevent : les Magdaléniens du niveau IV0 (Pincevent, La Grande Paroisse, Seine-et-Marne), Gallia Préhistoire, 48, 2006.
Bodu P., Olive M., Valentin B., Bignon-Lau O. & Debout G., ‘Où sont les haltes de chasse? Discussion à partir des sites tardiglaciaires du Bassin parisien’, in: Bon, F., Costamagno, S. & Valdeyron, N. (eds.), Haltes de chasse en Préhistoire. Quelles réalités archéologiques?,Palethnologie, 3, 2011, p. 231-252.
Bodu, Pierre & Valentin, Boris, ‘Groupes à Federmesser ou Aziliens dans le sud et l’ouest du Bassin Parisien. Propositions pour un nouveau modèle d’évolution’, Bulletin de la Société Préhistorique Française, 94, 1997, p. 341-347.
Bohmers, A. & Houtsma, P., ‘De praehistorie’, in: Bakker, Jan Pieter (ed.), Boven-Boorngebied. Rapport betreffende het onderzoek van het Lânskip-genetysk Wurkforbân fan de Fryske Akademy, Drachten, 1961, p. 126-151.
Bokelmann, K., Heinrich, D. & Menke, B., ‘Fundplätze der Spätglazials am Hainholz-Esinger Moor, Kreis Pinneberg’, Offa, 40, 1983, p. 199-239.
Bolus, Michael, Die Siedlungsbefunde des Späteiszeitlichen Fundplatzes Niederbieber (Stadt Neuwied) - Ausgrabungen 1981-1988, Monographien des RGZM, Bonn: R. Habelt, 1992.
Bolus, Michael, ‘Rückenmesser’, in: Floss, Harald (ed.), Steinartefakte vom Altpaläolithikum bis in die Neuzeit, Tübingen: Kerns Verlag, 2012, p. 429–434.
Bosinski, Gerhard, Die Kunst der Eiszeit in Deutschland und der Schweiz, Kataloge vor- und frühgeschichtlicher Altertümer, 20, Bonn: R. Habelt, 1982.
Bosinski, Gerhard & Fisher, Gisela, Die Menschendarstellungen von Gönnersdorf der Ausgrabungen von 1968, Wiesbaden: Steiner, 1974.
Bosinski, Gerhard, Braun, R., Turner E. & Vaughan, P., ‘Ein spâtpaläolithisches Retuscheurdepot von Niederbieber/Neuwieder Becken’, Archäologisches Korrespondenzblatt, 12, 1982, p. 295-311.
Boyer, Pascal. Religion Explained: The Evolutionary Origins of Religious Thought, New York: Basic Books, 2002.
Brandt, S., ‘The ethnoarchaeology of flaked stone tool use in Southern Ethiopia’; in: Pwitti, Gilbert & Soper R. C. (eds.), Aspects of African Archaeology: papers from the 10th Congress of the PanAfrican Association for Prehistory and related studies, Harare: University of Zimbabwe Publications, 1996, p. 733-738.
Bratlund, B., ‘A survey of the subsistence and settlement pattern of the Hamburgian Culture in Schleswig-Holstein’, Jahrbuch des RGZM, 41 (2),Mainz: Verlag des RGZM, 1994, p. 59-94.
Burdukiewicz, Jan Michal, The Late Pleistocene Shouldered Point Assemblages in Western Europe, Leiden: E. J. Brill 1986.
Caspar, Jean-Paul & De Bie, Marc, ‘Preparing for the Hunt in the Late Paleolithic Camp at Rekem, Belgium’, Journal of Field Archaeology, 23 (4), 1996, p. 437-460, DOI: 10.2307/530547.
Clarke, David L., Analytical Archaeology, London: Methuen, 1968.
Clark, John Grahame Douglas, The earlier Stone Age settlement of Scandinavia, London: Cambridge University Press, 1975.
Coudret, Paule & Fagnart, Jean-Pierre, ‘Les fouilles du gisement paléolithique final de Saleux (Somme)’, Reveu archéologique de Picardie, 1-2, 2004, p. 3-17, DOI: 10.3406/pica.2004.2386
Crombé, Philippe, Bos, Johanna A.A., Cruz, Frédéric & Verhegge, Jeroen, 2020. ‘Repeated Aeolian Deflation during the Allerød/GI-1a-c in the Coversand Lowland of NW Belgium’, CATENA, 188, DOI: 10.1016/j.catena.2020.104453.
Cziesla, Erwin, ‘Zur Besiedlungsgeschichte von Berlin-Brandenburg: Die Anfänge’, in: Gehlen, B., Heinen, M. & Tillmann, A. (eds.), Zeit-Räume. Gedenkschrift für Wolfgang Taute. Archäologische Berichte, 14, Bonn, 2001, p. 381-396.
Dale Guthrie, Russell, The Nature of Paleolithic Art, Chicago: University of Chicago Press, 2005.
De Bie, Marc, ‘Axiom of archaeology: humans create their aetiology’, in: d’O, Honoré & Janssens, Kahil (eds.), Holy molecule : axioms - second reading (Mu.ZEE, Oostende, 16 april - 4 september 2016), Oostende: Mu.Zee, 2016, p. 55-58.
De Bie, Marc & Caspar, Jean-Paul, A Federmesser Camp on the Meuse River Bank Volume I-II, Acta Archaeologica Lovaniensia, 10, Leuven: Instituut voor het Archeologisch Patrimonium, 2000.
De Bie, Marc, Van Gils, Marijn & Deforce, Koen, ‘Human occupation in a Late Glacial landscape: The Federmessergruppen site complex at Lommel Maatheide (Belgium)’, in: Street, Martin, Barton, Nick & Terberger, Thomas (eds.), Humans, environment and chronology of the late glacial of the North European Plain, Proceedings of Workshop 14 (Commission XXXII) of the 15the U.I.S.P.P. Congress, Lisbon, September 2006, Mainz: Verlag des RGZM, 2009, p. 77-87.
De Bie, Marc & Vermeersch, Pierre M., ‘Pleistocene-Holocene Transition in Benelux’, Quaternary International, 49/50, 1998, p. 29-43, DOI: 10.1016/S1040-6182(97)00052-9.
Deeben, Jos & Rensink, Eelco, ‘Het Laatpaleolithicum in Zuid-Nederland’, in: Deeben, Jos, Drenth, Erik, van Oorsouw, Marie-France & Verhart, Leo (eds.), De steentijd van Nederland, Archeologie, 11/12, Zutphen: Stichting Archeologie, 2005, p. 171-199.
Desdemaines-Hugon, Christine & Tattersall, Ian, Stepping-Stones, A Journey through the Ice Age Caves of the Dordogne, New Haven: Yale University Press, 2010.
de Waal, Frans B., ‘Anthropomorphism and Anthropodenial: consistency in our thinking about humans and other animals’, Philosophical Topics, 27 (1), 2000, p. 255-280, DOI: 10.5840/philtopics199927122.
Djindjian, François, ‘Le Paléolithique supérieur de la France’, in: idem (ed.), La Préhistoire de la France, Paris 2018, p. 331-377.
Dobres, Marcia-Anne & Robb, John, ‘Agency in archaeology. Paradigm or platitude?’, in: eidem (eds.), Agency in archaeology, London: Routledge, 2000, p. 3–17.
Dunbar, Robin I. M., How Religion Evolved: And Why It Endures, London: Penguin Random House UK, 2022.
Durkheim, Émile, ‘De la définition des phénomènes religieux’, Année sociologique, vol. II (1897-1898), Paris, p. 1-28.
Durkheim, Émile, Les formes élémentaires de la vie religieuse, Le système totémique en Australie, (originele uitgave 1912), Quadrige Grands textes, Paris: PUF, 2008.
Eriksen, Berit Valentin, ‘Regional variation in Late Pleistocene subsistence strategies: southern Scandinavian reindeer hunters in a European context’, in: Terberger, Thomas & Eriksen, Berit Valentin (eds.), Hunters in a changing world: environment and archaeology of the Pleistocene–Holocene transition (c. 11 000–9000 BC) in northern central Europe, Rahden/Westfalen: Verlag Marie Leidorf, 2004, p. 7-22.
Fischer, Anders, Mortensen, Morten Fischer, Henriksen, Peter Steen, Mathiassen, Dorte Rørbeck & Olsen, Jesper, ‘Dating the Trollesgave site and the Bromme culture. Chronological fix-points for the Lateglacial settlement of Southern Scandinavia’, Journal of Archaeological Science, 40 (12), 2013, p. 4663-4674, DOI: 10.1016/j.jas.2013.06.026.
Fisher, J.W. & Strickland, H.C., ‘Dwellings and fireplaces: keys to Efe Pygmy campsite structure’, in: Gamble, Clive & Boismier, W.A. (eds.), Ethnoarchaeological approaches to mobile campsites: hunter gatherer and pastoralist case studies, Ann Arbor: International Monographs in Prehistory, 1991, p. 215-236.
Floss, Harald, ‘Bohrer’, in: idem (ed.), Steinartefakte vom Altpaläolithikum bis in die Neuzeit, Tübingen: Kerns Verlag, 2012, p. 477–480.
Fowler, Chris, The Archaeology of Personhood: An Anthropological Approach (1st ed.), London: Routledge, 2004, DOI: 10.4324/9780203583210.
Friedrich, M., Boeren, I, Remmele, S., Küppers, M., Eschenbach, C., Knipping, M., Stika, H.-P., Boettger, T., Vollbrecht, J., Renno, A., Ullrich, O., ‘A Late-Glacial forest in the lignite mine of Reichwalde - an interdisciplinary project’, in: Schleser, Gerhard (ed.), , TRACE - Tree Rings in Archaeology, Climatology and Ecology, Vol. 1: Proceedings of the DENDROSYMPOSIUM 2002, April 11th - 13th 2002, Schriften des Forschungszentrums Jülich, 33, Jülich: Forschungszentrum, Zentralbibliothek, 2003, p. 90 - 91.
Frith, Chris & Frith, Uta, ‘Theory of Mind’, Current Biology, 15 (17), 2005, p. 644-645, DOI: 10.1016/j.cub.2005.08.041.
Gaudzinski-Windheuser, S. & Jöris, O., ‘Contextualising the Female Image, Symbols for Common Ideas and Communal Identity in Upper Palaeolithic Societies’, in: Coward, Fiona, Hosfield, Robert, Pope, Matt & Wenban-smith, Francis, Settlement, Society and Cognition in Human Evolution: Landscapes in Mind, New York: Cambridge University Press, 2015.
Geertz, Clifford, The Interpretation of Cultures: selected essays, New York: Basic Books, 1973.
Gelhausen, Frank, ‘Die Fundkonzentrationen der Flache II des allerödzeitlichen Fundplatzes Niederbieber, Stad Neuwied (Rheinland-Pfalz)’, Jahrbuch des RGZM, 56 (1), Mainz: Verlag des RGZM, 2009, p. 1-38.
Gelhausen, Frank, Siedlungsmuster der allerödzeitlichen Federmesser-Gruppen in Niederbieber, Stadt Neuwied, Monographien des RGZM, 90, Mainz: Verlag des RGZM, 2011.
Gell, Alfred, Art and agency. An anthropological theory, Oxford: Clarendon, 1998.
Gibson, James Jerome, The Senses Considered as Perceptual Systems, Boston: Houghton Mifflin, 1966.
Griffin, D., ‘Prospects for a cognitive ethology’, Behavioral and Brain Sciences, 1 (4), 1978, p. 527-538, DOI: 10.1017/S0140525X00076524.
Grimm, Sonja, Resilience and Reorganisation of Social Systems during the Weichselian Lateglacial in North-West Europe, An evaluation of the archaeological, climatic, and environmental record, Monographien des RGZM, 128, Mainz: Verlag des RGZM, 2019.
Grimm, Sonja & Weber, M.-J., ‘The chronological framework of the Hamburgian in the light of old and new 14C dates’, Quartär, 55, 2008, p. 17–40.
Haaland, Randi & Haaland, Gunnar, 'Landscape', in Insoll, Timothy (ed.), The Oxford Handbook of the Archaeology of Ritual and Religion, Oxford: Oxford University Press, 2011.
Hallowell, A.I., ‘Ojibwa metaphysics of being and the perception of persons’, in: Tagiuri, Renato & Petrullo, Luigi (eds.), Person, Perception and Interpersonal Behavior, Stanford: Stanford University Press, 1958, p. 63-85.
Houtsma, P. & Dijkstra, P., ‘Enige aanvullingen en opmerkingen betreffende de `Laag van Duurswoude’’, Archeologie, 2, 1990, p. 6-13.
Höck, Christiane, Das Magdalénien der Kniegrotte. Ein Höhlenfundplatz bei Döbritz, Saale-Orla-Kreis (Thüringen), Weimarer Monographien zur Ur- und Frühgeschichte, 35, Stuttgart: Theiss, 2001.
Hoek, Wim Z. , ‘The Last Glacial-Interglacial Transition’, Episodes, 31 (2), 2008, p. 226-229, DOI: 10.18814/epiiugs/2008/v31i2/007.
Ikinger, Eva-Maria, Der Endeiszeitliche Rückenspitzen-Kreis Mitteleuropas, GeoArchaeoRhein, 1, Münster: Lit, 1998.
Ingold, Tim, The Perception of the Environment: Essays On Livelihood, Dwelling and Skill, sl: Routledge, 2000.
Ingold, Tim, ‘Footprints through the Weather-World: Walking, Breathing, Knowing’, The Journal of the Royal Anthropological Institute 16, 2010, p. 121–139, www.jstor.org/stable/40606068.
Jacquier, Jérémie, Mevel, Ludovic & Bodu, Pierre, ‘Less simple than expected. New technological and functional insights on the Late Azilian site of Le Closeau (France)’, Quartär, 68, 2021, p. 181-214.
Johnson, Matthew, Archaeological Theory: an Introduction, 2e ed., Chichester: Wiley-Blackwell, 2010.
Julien, Michèle, Les harpons magdaléniens, Gallia Préhistoire supplément, 17, Paris: Éditions du CNRS, 1983.
Kasse, Cornelis, ‘Cold-Climate Aeolian Sand-Sheet Formation in North-Western Europe (c.14-12.4ka). A Response to Permafrost Degradation and Increased Aridity’, Permafrost and Periglacial Processes, 8, 1998, p. 295-311.
Kasse, Cornelis, van Balen, Ronald T., Bohncke, Sjoerd J.P., Wallinga, Jacco & Vreugdenhil, Mariette, ‘Climate and base-level controlled fluvial system change and incision during the last glacial-interglacial transition, Roer River, the Netherlands – western Germany’,Netherlands Journal of Geosciences, 2017, DOI: 10.1017/njg.2016.50.
Kelly, Robert L., The Foraging Spectrum: Diversity in Hunter-Gatherer Lifeways, New York: Percheron Press, 2007.
Kilner, J.M. & Lemon, R.N., ‘What We Know Currently about Mirror Neurons’, Current Biology, 23 (23), 2013, p. 1057-1062, DOI: 10.1016/j.cub.2013.10.051.
Korkmaz, B., ‘Theory of mind and neurodevelopmental disorders of childhood’, Pediatric Research, 69 (5), 2011, p. 101–108, DOI: 10.1203/PDR.0b013e318212c177.
Kozłowski, Janusz Krzysztof, L’art de la préhistoire en Europe Orientale, Paris: Éditions du CNRS, 1992.
Kramer, E., Houtsma, P. & Schilstra, J., ‘The Creswellian site Siegerswoude II (Gemeente Opsterland, Province of Friesland, The Netherlands)’, Palaeohistoria, 27, 1985, p. 67-88.
Lanting, J.N. & Mook, W.G., The Pre- and Protohistory of the Netherlands in terms of Radiocarbon Dates, Groningen, 1977.
Lauwers, Robert, ‘Découverte d’un vaste campement du Paléolithique final dans la vallée de la Meuse, Belgique’, L’Anthropologie, 89, 1985, p. 557-559.
Le Brun-Ricalens, Foni, Brou, Laurent, Valotteau, François, Metzler, Jeannot & Gaeng, Catherine, Préhistoire et Protohistoire au Luxembourg, Luxembourg: Musée national d’histoire et d’art, 2005.
Lejeune, Marylise, L’art mobilier paléolithique et mésolithique en Belgique, Viroinval: Éditions du Cedarc, 1987.
Leroi-Gourhan, André, Le geste et la parole II: La mémoire et les rythmes, (originele uitgave 1965), Paris: Albin Michel, 2022.
Leroi-Gourhan, André, Prähistorische Kunst: die Ursprünge der Kunst in Europa, Freiburg: Herder, 1978.
Leroi-Gourhan, André, Pincevent: Campement magdalénien de chasseurs de rennes, Paris: Ministère de la culture, Direction du patrimoine, Sous-direction de l'archéologie, 1984.
Leroi-Gourhan, André & Brézillon, Michel Nacu, ‘L'habitation magdalénienne n° 1 de Pincevent près Monterau (Seine-et-Marne)’, Gallia préhistoire, 9 (2), Paris: Éditions du CNRS, 1966. p. 263-385.
Leroi-Gourhan, André & Brézillon, Michel Nacu, Fouilles de Pincevent: essaie d’analyse ethnographique d’un habitat magdalénien (la section 36), Gallia préhistoire, 7, Paris: Éditions du CNRS, 1972.
Lewis-Williams, David J., The Mind in the Cave: Consciousness and the Origins of Art, London: Thames and Hudson, 2004.
Lindstrøm, Torill Christine, ‘I am the Walrus’: Animal Identities and Merging with Animals – Exceptional Experiences?, Norwegian Archaeological Review, 45 (2), 2012, DOI:10.1080/00293652.2012.703687.
Loftus, J., ‘Ein verzierter Pfeilschaftglätter von Fläche 64/74-73/78 des spätpaläolithischen Fundplatzes Niederbieber/ Neuwieder Becken’, Archäologisches Korrespondenzblatt, 12, 1982, p. 313-316.
Lowe, John & Walker, Mike, Reconstructing Quaternary Environments, 3e ed., New York: Routledge/Taylor & Francis Group, 2015.
Lukes, Steven, Émile Durkheim His Life and Work, A Historical and Critical Study, London: The Penguin Press, 1973.
Maier, Andreas, The Central European Magdalenian: regional diversity and internal variability, Dordrecht: Springer, 2015.
McNiven, Ian J., ‘Between the living and the dead: relational ontologies and the ritual dimensions of dugong hunting across Torres Strait’, in: Watts, Christopher (ed.), Relational Archaeologies: humans, animals, things, London: Routledge, 2013, p. 97-116.
Mellars, Paul, ‘The Upper Palaeolithic Revolution’, in: Cunliffe, Barry (ed.), The Oxford Illustrated History of Prehistoric Europe, Oxford: Oxford University Press, 2001, p. 42-78.
Mevel L. & Bodu P., ‘Le Closeau reloaded. Actualités et perspectives autour des occupations Aziliennes du Closeau (Rueil-Malmaison, Hauts-de-Seine)’, in: Averbouh, A., Bonnet-Jacquement, P. & Cleyet-Merle, J.-J. (eds.), L’Aquitaine à la fin des temps glaciaires : les sociétés de la transition du Paléolithique final au début du Mésolithique dans l’espace Nord aquitain. Actes de la table organisée en hommage à Guy Célérier, Les Eyzies-de-Tayac, 24-26 juin 2015, Les Eyzies-de-Tayac: Musée national de Préhistoire, 2018, p. 203-214.
Miller, Rebecca & Noiret, Pierre, ‘Recent results for the Belgian Magdalenian’, in: Street, Martin, Barton Martin & Terberger, Thomas (eds.), Humans, environment and chronology of the late glacial of the North European Plain, Proceedings of Workshop 14 (Commission XXXII) of the 15th U.I.S.P.P. Congress, Lisbon, September 2006, RGZM, LEIZA – Tagungen, Mainz: Schnell & Steiner, 2009, p. 39-53.
Moore, Sally & Myerhoff, Barbara (eds.), Secular Ritual, Assen: Van Gorcum, 1977.
Mortensen, Morten, Henriksen, Peter & Bennike, Ole, ‘Living on the good soil: relationships between soils, vegetation and human settlement during the late Allerød period in Denmark’, Vegetation History and Archaeobotany, 23, 2014, p. 195–205, DOI 10.1007/s00334-014-0433-7.
Mortensen, Morten, Henriksen, Peter, Christensen, Charlie, Petersen, Peter & Olsen, Jesper, ‘Vegetation development in south-east Denmark during the Weichselian Late Glacial: palaeoenvironmental studies close to the Palaeolithic site of Hasselø’, Danish Journal of Archaeology, 3, 2015, p. 48-66, DOI: 10.1080/21662282.2014.994281.
Nelson, Richard, Make Prayers to the Raven, A Koyukon View of the Northern Forest, Chicago: University of Chicago Press, 1986.
Niekus, Marcel J. L. Th. & Amkreutz, Luc W. S. W., ‘Facts, fakes and fantasy: A critical review of upper and late Palaeolithic engravings, perforated objects and personal ornaments from the Netherlands’, Quaternary International, 573, 2019, p. 1995-1996,DOI:10.1016/j.quaint.2019.09.017.
Pettitt, P., Rockman, M. & Chenery, S., ‘The British Final Magdalenian: Society, settlement and raw material movements revealed through LA-ICP-MS trace element analysis of diagnostic artefacts’, Quaternary International, 272-273 (2), 2012, p. 275–287, DOI:10.1016/j.quaint.2012.05.019.
Pickering, William Stuart Frederick, Durkheim’s Sociology of Religion: Themes and Theories, London: Routledge & Kegan Paul, 1984.
Piette E., 1891, L’époque de transition intermédiaire entre l’âge du Renne et l’époque de la pierre polie, in: Compte-rendu de la 10ème session du Congrès international d’Anthropologie et l’Archéologie préhistoriques, Paris, séance du 21 août 1889, Paris: Ernest Leroux, p. 203-213.
Premack, David & Woodruff, ‘Does the chimpanzee have a theory of mind?’, Behavioral and Brain Sciences, 1(4), 1978, p. 515–526, DOI:10.1017/S0140525X00076512.
Price, T. Douglas, Ancient Scandinavia: An Archaeological History from the First Humans to the Vikings, New York: Oxford University Press, 2015.
Rasmussen, S.O. & Andersen, Katrine, Svensson, Anders, Steffensen, J., Vinther, Bo, Clausen, H.B., Siggaard-Andersen, M.-L, Johnsen, S.J., Larsen, Louise Bjoern, Dahl-Jensen, Dorthe, Bigler, M. & Röthlisberger, Regine, ‘A new Greenland ice core chronology for the Last Glacial termination’, Journal of Geophysical Research, 111, 2006, DOI: 1029/2005JD006079.
Rensink, Eelco & Stapert, Dick, ‘De eerste ‘moderne’ mensen Jong paleolithicum’, in: Louwe Kooijmans, Leendert P., van den Broeke, Peter W.,Fokkens, Harry & van Gijn, Annelou (eds.), Nederland in de prehistorie, Amsterdam: Bert Bakker, 2009, p. 115-134.
Rice, Patricia C., ‘Review: Images of the Ice Age by Paul G. Bahn and Jean Vertut’, Journal of Field Archaeology, 17(3), 1990, p. 358-360
Rigaud, André, ‘Les bâtons percés: décors énigmatiques et fonction possible’, Gallia préhistoire, 43, 2001, p. 101-151, geraadpleegd op 22 mei 2024, www.persee.fr/doc/galip_0016-4127_2001_num_43_1_2176.
Robb, J., ‘Beyond agency’, World archaeology, 42 (4), 2010, p. 493–520, DOI: 10.1080/00438243.2010.520856.
Roberts, Neil, The Holocene, An Environmental History, 2e ed., Oxford: Blackwell Publishers, 1998.
Rust, A., Das altsteinzeitliche Rentierjägerlager Meiendorf, Neumünster: K. Wachholtz, 1937.
Scarre, Christopher (ed.), The Human Past, World Prehistory & the Development of Human Societies, 3e ed., London: Thames & Hudson, 2013.
Schwabedissen, Hermann, ‘Zur Entstehung des Nordischen Kreises’. Forschungen und Fortschritte 15, 1939, p. 142–144.
Schwabedissen, Hermann, ‘Eine neue magdalénienartige Kulturgruppe im nordwesteuropäischen Flachland und deren Bedeutung für die Entstehung des Nordischen Kreises’, Forschungen und Fortschritte 20, 1944, p. 51–52.
Schwabedissen, Hermann, Die Federmessergruppen des nordwesteuropäischen Flachlandes. Zur Ausbildung des Spätmagdalenien, Offa-Bücher N.F. 9, Neumünster 1954.
Schwantes, G., ‘Nordisches Paläolithikum und Mesolithikum’, in: Festschrift zum 50jährigen Bestehen des hamburgischen Museums für Völkerkunde. Mitteilungen aus dem Museum für Völkerkunde in Harnburg 13, Harnburg, 1928, p. 159-252.
Shahaeian, Ameneh, Peterson, Candida C., Slaughter, Virginia, Wellman, Henry M., ‘Culture and the sequence of steps in theory of mind development’, Developmental Psychology, 47 (5), 2011, p. 1239–1247, DOI: 10.1037/a0023899.
Spencer, Baldwin, & Gillen, F. J., The native tribes of Central Australia, New York: Dover Publications, 1968.
Stapert, Dick, ‘Het Laatpaleolithicum in Noord-Nederland’, in: Deeben, Jos, Drenth, Erik, van Oorsouw, Marie-France & Verhart, Leo (eds.), De steentijd van Nederland, tweede druk, Archeologie 11/12, s.l., 2005, p. 23-56.
Street, Martin, Baales, Michael, Cziesla, Erwin, Hartz, Sönke, Heinen, Martin, Jöris, Olaf, Koch, Ingrid, Pasda, Clemens, Terberger, Thomas & Vollbrecht, Jürgen, ‘Final Paleolithic and Mesolithic research in reunified Germany’, Journal of World Prehistory, 15 (4), 2001, p. 365-453, DOI: 10.1023/A:1014332527763.
Terberger, Thomas, ‘From the First Humans to the Mesolithic Hunters in the Northern German Lowlands – Current Results and Trends’, in: Hansen, Keld Møller & Pedersen, Kristoffer Buck (eds.), Across the western Baltic, Proceedings of het archaeological conference “The Prehistory and Early Medieval Period in the Western Baltic” in Vordingborg, South Zealand, Denmark, March 27th – 29th 2003, Vordingborg: Sydsjællands Museum, 2006, p. 23-56.
Terberger, Thomas & Lübke, H. ‘Hamburger Kultur in Mecklenburg-Vorpommern?’, in: Jahrbuch Bodendenkmalpflege Mecklenburg-Vorpommern Band 52, Schwerin: Archäologisches Landesmuseum, 2004, p. 15-34.
Terberger, Thomas & Street, Martin, ‘Hiatus or continuity? New results for the question of pleniglacial settlement in Central Europe’, Antiquity, 76 (293), 2002, p. 691-698, DOI: 10.1017/S0003598X00091134.
Tomasello, Michael, Call, Josep & Hare, Brian, ‘Chimpanzees understand psychological states – the question is which ones and to what extent’, Trends in Cognitive Sciences, 7 (4), 2003, p. 153-156, DOI: 10.1016/S1364-6613(03)00035-4.
Tromnau, Gernot, ‘Anmerkungen zur Rengeweih-Harpune von Meiendorf’, in: Krause, E.-B. & Mecke, B. (eds.), Ur-Geschichte im Ruhrgebiet. Festschrift Arno Heinrich, Gelsenkirchen: Edition Archaea, 1992, p. 79-83.
Turner, Victor, The Forest of Symbols, Aspects of Ndembu Ritual, Ithaca, Londen: Cornell University Press, 1967.
Valentin, Boris, Jalons pour une paléohistoire des derniers Chasseurs (XIVe-VIe millénaire avant J.-C.), Cahiers Archéologiques de Paris 1-1 Université Paris | Panthéon Sorbonne, Paris: Publications de la Sorbonne, 2008.
Van Cauter, Jessie & De Bie, Marc, ‘Settlement Spatiality Reflecting Spirituality: Searching for High-Order Cultural Expressions of Final Palaeolithic Communities in Northwestern Europe’, Expression, 21, 2018, p. 49-55.
Van Cauteren, Evy, De leef- en denkwereld van noordelijke jager-verzamelaars, Een etnografische en etnoarcheologische analyse van de relatie tussen ideologie en ecologie, onuitgegeven masterproef, Universiteit Gent, 2009.
Van Cauteren, Evy, ‘Depositierituelen in noordelijke en tropische jager-verzamelaarsamenlevingen: implicaties voor jager-verzamelaar ontologieën’, Notae Praehistoricae, 33, 2013, p. 61-68.
Van Cauteren, Evy, ‘Hunting Ideology and Ritual Treatment of Animal Remains in Hunter-Gatherer Societies: An Inactive Anthropological Approach’, Journal of Anthropological Research, 76 (3), 2020, p. 296-325, DOI: 10.1086/709800.
Van Geel, Bas, Coope, Geoffrey Russell & van der Hammen, Thomas, ‘Palaeoecology and stratigraphy of the Lateglacial type section at Usselo (The Netherlands)’, Review of Palaeobotany and Palynology, 60, 1989, p. 25-129. doi: 10.1016/0034-6667(89)90072-9.
Veil, Stephan, Breest, Klaus, Grootes, P., Nadeau, Marie-Josée & Huels, Matthias, ‘A 14 000-year-old amber elk and the origins of northern European art’, Antiquity, 86, 2012, p. 660-673.
Verbruggen, Frederike, Bourgeois, Ignace, Cruz, Fréréric, Boudin, Mathieu, Bastiaens, Jan & Crombé, Philippe, ‘Late Glacial and Holocene vegetation history inferred from peat sequences in the Liereman depression (prov. of Antwerp, B)’, Notae Prehistoricae, 38, 2018, p. 221-236.
Vermeersch, Pierre M., “The human occupation of the Benelux during the Younger Dryas”, Quaternary International, 242, 2011, p. 267-276, DOI: 10.1016/j.quaint.2010.10.021.
Vollbrecht, Jürgen, Spätpaläolithische Besiedlungsspuren aus Reichwalde, Veröffentlichungen des Landesamtes für Archäologie mit Landesmuseum für Vorgeschichte Band 46, Dresden, 2005.
Weber, M.-J., From technology to tradition. Re-evaluating the Hamburgian-Magdalenian relationship. Untersuchungen und Materialien zur Steinzeit in Schleswig- Holstein und im Ostseeraum 5, Neumünster: Wachholtz Verlag, 2012.
Weber, M.-J. & Grimm, Sonja B., ‘Dating the Hamburgian in the context of Lateglacial Chronology’, in: Crombé, P., van Strydonck, M, Sergant, J., Boudin, M. & Bats, M. (eds.), Chronology and evolution within the Mesolithic of North-West Europe, Proceedings of an international meeting, Brussels, May 30th-June 1st 2007, Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 2009, p. 3-22.
Wellman, H.M, Fang, F., Liu, D., Zhu, L. & Liu, G., ‘Scaling of Theory-of-Mind Understandings in Chinese Children’, Psychological Science17(12), 2006, p. 1075–1081, DOI: 10.1111/j.1467-9280.2006.01830.x.
Winter, Doris, Der Spätpaläolithische Fundplatz Niederbieber, Fläche 50/14 - 56/20, onuitgegeven masterproef, Universität zu Köln, 1986.
