Antwoorden op het verleden. Van schuld tot ver-antwoord-elijkheid in post-apartheid Zuid-Afrika.

Lieve Vanleeuw                                                                                               29-09-2005

Antwoorden op het verleden. Van schuld tot ver-antwoord-elijkheid in post-apartheid Zuid-Afrika.

De zomermaanden zijn weer voorbij en ongetwijfeld blikken verschillende dappere Belgen nu terug op die verre en exotische reis die ze gemaakt hebben. Onder hen zijn er waarschijnlijk ook een aantal naar het meest zuidelijke land van Afrika getrokken, beter gekend als Zuid-Afrika. In de meeste reisbrochures wordt dit land omschreven als een paradijs op aarde waar je kennis maakt met de broeierige en warme cultuur van zwart Afrika, met inheemse stammen en hun eeuwenoude tradities en met een rijke en exotische fauna en flora. Maar Zuid-Afrika is niet enkel bestemd voor de dappere reiziger maar ook voor de gemiddelde toerist want het biedt alle luxe die men op het thuisfront ook geniet, van winkelketens tot een Irish pub, van geïmporteerd Belgisch bier tot idem dito chocolade, van luxeauto’s tot internetcafés. Op het eerste gezicht de ideale mix van traditie en moderne luxe.

Maar deze soms raar ogende mix van traditie en moderniteit heeft een geschiedenis en die geschiedenis heeft op zijn beurt dan weer een staartje. Zoals de meeste Afrikaanse landen werd Zuid-Afrika in de 17e eeuw gekoloniseerd, eerst officieus door Franse en Nederlandse vluchtelingen waarvan de meeste op de vlucht waren voor de Katholieke Kerk, daarna officieel door het Verenigd Koninkrijk. Maar anders dan in de meeste Afrikaanse landen kende Zuid-Afrika na de jaren van kolonisatie nog een periode van apartheid. Blank, zwart en gekleurd zouden zich voortaan apart ontwikkelen zonder wederzijdse beïnvloeding. Het was dan ook van belang dat de verschillende groepen niet teveel met elkaar te maken zouden krijgen om zo de eigen ‘zuivere’ cultuur verder te laten evolueren. Het resultaat, na bijna vijftig jaar apartheid, was dat de blanke cultuur zich ongeveer analoog aan de westerse cultuur had ontwikkeld. De zwarte en kleurlingenbevolking daarentegen was 50 jaar lang systematisch achteruitgesteld geweest en leefde nu in grote armoede. Het staartje aan deze geschiedenis van apartheid is een enorme kloof tussen een rijke blanke bevolking en een arme zwarte en gekleurde bevolking geworden.

En wie is hier verantwoordelijk voor? Niet de toerist want hij of zij is hier slechts tijdelijk en heeft genoeg beslommeringen en zorgen in het thuisland.

De Waarheids- en Verzoeningscommissies zocht reeds een antwoord op die vraag en heeft ze ook deels beantwoord. Verschillende misdadigers van het apartheidsregime zijn gehoord in deze commissies, sommigen van hen vervolgd en berecht voor het schenden van de mensenrechten. Maar ook de economische wereld, de media en het gerechtelijk apparaat zijn verantwoordelijk gehouden voor het instandhouden van dit regime.

Wilhelm Verwoerd, kleinzoon van de ‘architect’ van apartheid - H.F. Verwoerd, breidt deze cirkel van verantwoordelijkheid nog verder uit tot een spiraal die bevolkt wordt door allen die het apartheidsregime in stand hebben gehouden en zelfs tot allen die voordeel hebben gehaald uit dit regime. Er zijn volgens hem niet enkel schuldigen en onschuldigen maar ook begunstigden die zelf geen schuld hebben aan apartheid maar wel meegenieten van de voordelen ervan. De jonge generatie blanken van vandaag bijvoorbeeld, zij hebben geen schuld aan apartheid maar genieten wel van de voordelen die hun ouders in die tijd hebben opgebouwd. Zij zijn dan ook niet schuldig aan het verleden maar misschien wel verantwoordelijk voor de toekomst. Hun erfenis geeft hun de kans te antwoorden op het verleden.

Verantwoordelijkheid is een delicate kwestie en het is daarom van belang dat er een onderscheid wordt gemaakt tussen schuld en verantwoordelijkheid. Schuld blokkeert omdat ze verbonden is met het verleden. Verantwoordelijkheid geeft de mogelijkheid tot verandering wanneer ze met de toekomst verbonden wordt. 

De toekomst in Zuid-Afrika is ook een delicate kwestie. Het nieuws van de stakingen –afgelopen zomer - waarbij 80.000 werknemers het werk neerlegden bereikte de Belgische kranten. De opstanden die erop volgden voorspelden niet veel goeds. Elf jaar geleden was er voor velen hoop op een betere toekomst. Vandaag blijkt de kloof tussen rijk en arm nog niet verkleind te zijn. De overgang naar een democratie is destijds vredig verlopen. Het is nu de vraag of de dichting van de kloof ook in vrede zal gebeuren.

Naar ontwikkelingssamenwerking toe is belangrijk om rekening te houden met deze vraag naar verantwoordelijkheid. Maar niet enkel hiermee, verzoening is immers een zaak van twee partijen. De erfgenamen van apartheid hebben een verantwoordelijkheid naar de toekomst toe, maar ook de gedupeerden van apartheid hebben een verantwoordelijkheid. De blanke bevolking kan door middel van zijn erfenis antwoorden op het verleden. Ubuntu, een filosofie van de zwarte bevolking die staat voor menselijkheid en gemeenschap, kan vanuit de zwarte bevolking een antwoord zijn op de roep naar verzoening.