Bier, hop en de Eerste Wereldoorlog

Het verhaal van een populaire drank en haar bijzondere grondstof in de Groote Oorlog

“C’est la seule industrie encore en vie sur la territoire belge.” Meer woorden had Jean-François Maes (1873-1957), Commissaris-Generaal van de Regering voor de Burgerlijke Bevoorrading in het Onbezette België, niet nodig om de productie, de handel en de consumptie van bier tijdens de Eerste Wereldoorlog te omschrijven. In deze bachelorproef is niet alleen onderzoek gevoerd naar het eindproduct bier tijdens de oorlog in de onbezette regio Groot-Poperinge, maar eveneens naar de productie ervan in de brouwerijen én naar de gebruikte grondstof hop. Dit met enkele opmerkelijke conclusies tot gevolg…

Nieuwe ontdekkingen dankzij uniek bronnenonderzoek

Wie denkt aan de Eerste Wereldoorlog, roept spontaan het beeld van modderige loopgraven en ontelbare begraafplaatsen op. In Groot-Poperinge, de eerste regio achter het front, probeerden de brouwers, hoptelers en herbergiers het gewone leven verder te zetten. In het verleden werd al onderzoek verricht naar hop en bier vóór en na de oorlog. De oorlogsjaren zelf werden nog niet bestudeerd; er werd beweerd dat er zeer weinig gegevens voorhanden waren voor deze periode. In het onderzoek binnen deze bachelorproef zijn nieuwe inzichten aan het licht gebracht dankzij het stelselmatig verzamelen van fragmentarische gegevens via veel archiefwerk en het nauwkeurig analyseren van nog nooit eerder bestudeerd bronnenmateriaal. Het onderzoek bij deze bachelorproef valt uiteen in vier grote hoofdstukken, waarbij de vele dagboekfragmenten, foto’s, citaten, casussen en cijfergegevens nieuwe inzichten illustreren. Bij ieder hoofdstuk wordt vertrokken vanuit het heden. 

Met het eerste hoofdstuk “In oorlogen sneuvelt de waarheid altijd als eerste”, wordt het onderzoek in tijd en ruimte gesitueerd. Na een korte schets van het verloop van de oorlog, wordt overgegaan naar een omschrijving van de sfeer en ‘the way of life’ in Poperinge tijdens de Eerste Wereldoorlog. Was het er echt een hemel op aarde?

Het tweede hoofdstuk, “Zolang er brouwers zijn, zal er bier zijn”, gaat dieper in op de situatie van de brouwers en hun bier tijdens de Groote Oorlog. Eerst wordt het onderscheid tussen brouwen in bezet en onbezet België gemaakt, om daarna opnieuw te focussen op Groot-Poperinge. Er worden niet alleen cijfers gegeven, maar ook namen en leeftijden van de brouwers, evenals de situering van hun brouwerijen in het toenmalige Groot-Poperinge. Een prachtige casus bij dit hoofdstuk is die van de brouwerij van de Sint-Sixtusabdij in Westvleteren, die het bijzondere biergebeuren van de monniken tijdens de oorlog schetst. Het hoofdstuk wordt afgesloten met nog een opmerkelijk verhaal, waarvan velen zich afvragen of dit nu al dan niet een mythe of werkelijkheid is: het verhaal van het baden in brouwerskuipen. Er wordt beweerd dat ieder bataljon bij elke periode van rust collectief ging baden in de grote gist- en koelbakken in de brouwerij. Is dit nu waar of niet? 

In het derde hoofdstuk “Hop en bier – hop en landbouw – hop en Poperinge” wordt dieper ingegaan op de teelt en de pluk van deze grondstof tijdens de oorlog. Naast het areaal en de oogst, komt het aspect ‘soldaten in de pluk’ aan bod. 

In het vierde en laatste hoofdstuk “Bier, wijn en sigaren, en dan het oorlogsklusje klaren”, is onderzocht hoe het zat met het eindproduct: bier. Eerst en vooral wordt een onderscheid gemaakt tussen de situatie in België en Groot-Poperinge, om daarna enkele belangrijke aspecten aan bod te laten komen, zoals: de soorten bier, de prijzen, de mening van de soldaten maar ook het aspect dronkenschap.  

Gevarieerde driedelige praktische uitwerking

De tweede pijler binnen deze bachelorproef, de praktische uitwerking, bestaat uit drie delen: tentoonstelling, tablet en boek.

De eerste uitwerking is de realisatie van een vaste tentoonstelling in het Hopmuseum in Poperinge, als aansluiting bij een reizende tentoonstelling ‘Boter bij de vis’, georganiseerd door het Centrum voor Agrarische Geschiedenis. De vaste tentoonstelling, die wordt opgebouwd met informatie uit het onderzoek, bestaat uit een zes- tot zevental panelen die permanent zullen blijven staan in het museum, ook na het vertrek van de reizende tentoonstelling. Foto’s, citaten, dagboekfragmenten, casussen en eenvoudige taal moeten ervoor zorgen dat de tentoonstelling laagdrempelig is, waardoor zowel volwassen als jongeren aangesproken worden. De opening van de vaste tentoonstelling zal plaatsvinden op zondag 26 april 2015.  

De tweede uitwerking is de realisatie van een educatieve en interactieve rondleiding in het Hopmuseum met tablets. Leerlingen vervullen in groepen van twee of drie zelfstandig opdrachten via de tablet in het museum. Op verschillende plaatsen worden QR-codes bevestigd, waarbij leerlingen na het inscannen de opdrachten zien verschijnen. Er wordt telkens vertrokken vanuit het heden, wat zorgt voor een link met de huidige leefwereld van de leerlingen. De zeer gevarieerde werkvormen en historisch figuur evenals ‘gids’ Joseph Lahaye (1894-1918) laten de leerlingen het verhaal van hop en bier tijdens de Eerste Wereldoorlog ontdekken. Er zijn bovendien aanknopingspunten met andere vakken zoals Frans, Nederlands, aardrijkskunde en wiskunde. De tentoonstelling kan gebruikt worden bij zowel de eerste, tweede als derde graad secundair onderwijs, dit dankzij codes die de moeilijkheidsgraad aangeven. 

De derde uitwerking bestaat uit de realisatie van een boek tegen de zomer van 2015. Het unieke onderzoek bevat nieuwe informatie uit nog nooit eerder bestudeerd bronnenmateriaal, en hieruit ontstond het idee om een publicatie op de markt te brengen die dit onbekende stukje geschiedenis in beeld brengt bij het brede publiek. De mogelijkheid om het bestudeerde gebied verder open te trekken naar de rest van de Westhoek wordt open gehouden.

Tot slot: het unieke karakter en de meerwaarde van deze bachelorproef bestaat uit het uitzonderlijke onderzoek én de gevarieerde innovatieve praktische uitwerking. Dankzij deze bachelorproef kunnen hiaten in het onderzoek naar hop en bier tijdens de oorlog die er tot op heden waren, eindelijk worden ingevuld. Zo kan een stukje onbekende geschiedenis gereconstrueerd worden. Het uitgebreide onderzoek, het vele archiefwerk en het nooit eerder bestudeerd bronnenmateriaal zijn een primeur en hebben geleid tot nieuwe inzichten die bevindingen uit eerder verschenen publicaties tegenspreken, wat ongezien is binnen een bacheloropleiding. Dat het Belgische bier niet alleen nu, maar ook toen een prominente plaats innam in de samenleving, daar had Jean-François Maes wel gelijk in…