Chiaroscuro houtsneden: een experimenteel medium

Chiaroscuro houtsneden: een experimenteel medium

Chiaro-wat?
"You will find these in a museum but nobody would go there to look at them. I found them so fascinating. I'd never met anyone who found them interesting, no artist was interested in them." Georg Baselitz, kunstenaar/verzamelaar

Als u bij het lezen van de titel "chiaro-wat?" dacht, hoeft u zich geen zorgen te maken; de meeste mensen zullen net hetzelfde gedacht hebben. Het is ook geen verwonderlijke reactie, zelfs in de kunsthistorische literatuur worden chiaroscuro houtsneden heel vaak over het hoofd gezien of behandeld als een oninteressant randfenomeen in de kunst van de 16e eeuw. De reden voor deze algemene desinteresse is onduidelijk, maar vooral onterecht. De uitvinding van de techniek van de chiaroscuro houtsneden was baanbrekend: voor het eerst in de geschiedenis van de mens kon men gekleurde afbeeldingen in meerdere exemplaren gaan drukken. Maar vooral het gebruik van de chiaroscuri als een eerste soort van posters, en de experimenten met het medium spreken tot de verbeelding: ze werden gedrukt in allerlei kleuren, op zeer grote formaten, er werd geëxperimenteerd met verschillende inkten, verschillende ondergronden,… Chiaroscuri werden ook ingezet als propagandamiddel in de godsdiensttwisten van de 16e eeuw in de Nederlanden. Afbeeldingen van mensen bij wie de tong werd uitgesneden, het hoofd ontvleesd, de ledematen afgehakt en de rest van het lichaam werd geroosterd in een grote pan, werden door de techniek in grote oplagen in kleur gedrukt en verspreid.

Maar wat zijn chiaroscuri nu eigenlijk? Chiaroscuro houtsneden zijn dus een vorm van printen in kleur. Bij een gewone houtsneden in één kleur wordt de tekening uit een houtblok gesneden: wat men wegsnijdt uit het hout wordt niet afgedrukt, wat men laat staan vormt de tekening. De prent moet in spiegelbeeld worden gesneden. Chiaroscuro houtsneden zijn houtsneden met meerdere kleuren. Deze kunnen enkel worden gedrukt door het gebruik van meerdere houtblokken. Om hierbij een goed resultaat te bekomen, moeten de blokken exact hetzelfde formaat hebben. Elke blok met een andere kleur moet ook op een andere manier worden uitgesneden, zodat de kleuren elkaar niet overlappen. De lichtste kleur wordt eerst gedrukt, de donkerste als laatste. Bij het drukken moet elke afzonderlijke blok op exact dezelfde plaats op het papier worden afgedrukt. Waarom chiaroscuri maar gedurende een korte periode door een beperkt aantal mensen werden geproduceerd is duidelijk: het is aartsmoeilijk.

Chiaroscuro houtsneden: een experimenteel medium
Zoals eerder vermeld is er over het algemeen zeer weinig te vinden over chiaroscuro houtsneden. De literatuur die wel bestaat, spitst vooral toe op de vroege Duitse en Italiaanse voorbeelden. Chiaroscuri in de Nederlanden worden over het algemeen over het hoofd gezien, of slechts vermeld als een voetnoot in de geschiedenis van het medium. Het doel van deze thesis was dan ook een onderzoek te maken over de chiaroscuro houtsneden van de 16e eeuw in de Nederlanden. Wie maakte ze, op welke manier, welk doel hadden ze en welke evolutie maakten ze door? Bij de belangrijkste kunstenaars werd ook een antwoord gezocht op de vragen waarom ze deze techniek gebruikten, de manier waarop ze het medium naar hun hand zetten en de invloeden die ze ondergingen. Er werd ook een vergelijking gemaakt met chiaroscuri van Duitse en Italiaanse voorgangers om te kijken welke trends en kenmerken de Nederlandse kunstenaars hebben overgenomen en vooral waar ze vernieuwend waren in hun experimenten. Tenslotte werd de samenhang tussen de ontwikkeling van chiaroscuri en de 16e eeuwse economie in Antwerpen besproken.

De belangrijkste productie van chiaroscuro houtsneden in de Nederlanden ontstaat vanaf 1555, en is voornamelijk het resultaat van het werk van kunstenaars Frans Floris, Adriaen Thomasz Key en Crispijn van den Broeck. Alle kunstwerken die worden behandeld, zijn stuk voor stuk voorbeelden van het experimentele karakter van het medium in de Nederlanden: ze zijn geprint in grote formaten, in ronde vormen, in verschillende kleuren en kleurencombinaties, op verschillende media, ze experimenteren met beeldtalen uit andere beeldende kunsten,... Het is opvallend dat het medium van de chiaroscuro houtsnede voornamelijk gebruikt werd om een ander medium, zoals schilderijen op doek, fresco’s, wandbekleding,... te imiteren. De experimenten met chiaroscuri lijken vooral pogingen om zo dicht mogelijk bij een ander medium te komen met een kleurendruk die goedkoper en mechanisch reproduceerbaar is. Men kon meer dezelfde werken verkopen aan een lagere prijs, en aan een breder publiek. Het maken van eenzelfde prent in verschillende kleuren en kleurencombinaties lijkt ook een experiment te zijn dat als doel had zoveel mogelijk prenten te verkopen. De chiaroscuri in het Antwerpen van de 16e eeuw werden geproduceerd voor de markt. Antwerpen, toen de leidende economische stad van de wereld, was gekend voor de verkoop en handel van luxeproducten. Kunstenaars als Frans Floris en Adriaen Thomasz Key konden met de kleurrijke chiaroscuri opvallen op de kunstmarkt. Door met hun experimenten in te spelen op toenmalige trends en door het maken van relatief goedkope wanddecoratie, verhoogden ze de kans op verkoop. Prenten waren daarnaast ook een ideaal middel om ideeën te verspreiden. Experimentele chiaroscuro houtsneden werden gebruikt om bepaalde standpunten over de toenmalige religieuze twisten in Antwerpen te verspreiden.

Tenslotte worden er verschillende voorbeelden en hypotheses naar voor geschoven over de invloed van financiële ups en down in de Antwerpse economie op de productie van chiaroscuri. Het duidelijkste voorbeeld is het einde van de positie van Antwerpen als financieel centrum van de wereld, dat ook het einde van de chiaroscuro houtsneden in de Nederlanden betekent.

Chiaroscuro houtsneden: een vergeten medium
Sinds het eind van de 20e eeuw is er wat meer aandacht voor chiaroscuro houtsneden, met enkele publicaties en tentoonstellingen als bewijs van een herwaardering van de techniek. Toch is het citaat van Georg Baselitz uit het begin van dit artikel nog steeds actueel: veel mensen zijn niet geïnteresseerd in chiaroscuri, of hebben er gewoonweg nog nooit van gehoord. Maar als u even de tijd neemt om u te verdiepen in de wereld van de chiaroscuri zult u merken dat Baselitz over de hele lijn gelijk had: chiaroscuro houtsneden zijn ronduit fascinerend.