De Sint-Jacobskerk te Leuven - Van 55 jaar sluiting tot herbestemming

De Sint-Jacobskerk te Leuven

Van 55 jaar sluiting tot herbestemming

Herbestemming van kerken is vandaag een actueel thema door het verminderen van het aantal kerkgangers. De Sint-Jacobskerk in Leuven is echter een uitzonderlijk geval in dit debat: in de plaats van een vermindering in kerkgangers, werd de kerk gesloten omwille van stabiliteitsproblemen.

De Sint-Jacobskerk is een oost-west georiënteerde kruiskerk met een westertoren, een driebeukig schip, een transept en een éénbeukig koor. De kerk is een palimpsest aan bouwlagen waarvan de eerste vermelding dateert van 1187. Het huidige oudste deelt, de romaanse westertoren, dateert echter van de 13e eeuw. De andere gotische delen zijn gebouwd in de 13e tot 16e eeuw, met uitzondering van het neoclassisistisch koor uit 1785. In het verleden was deze een stop op de pelgrimsroute naar Compostela. Verder bevat de kerk een uitzonderlijk stuk kerkelijk meubilair: de sacramentstoren.

De oorzaak van deze stabiliteitsproblemen zijn in essentie de volgende. Enerzijds maakt de ligging van de kerk in een voormalig moerassig gebied dat de ondergrond niet optimaal is naar draagkracht. Anderzijds zijn er gedurende de 13e en 14e eeuw veel wijzigingen aan het eerste ontwerp gebracht gedurende de bouw van de kerk, waardoor de oorspronkelijke funderingen niet comform zijn met het uiteindelijke resultaat. Uiteindelijk leid dit ertoe dat de kolommen van de kerk onregelmatig verzakken, met het falen van de structuur als gevolg. Dit leidde tot de sluiting van de kerk in 1963 en een interventie in de jaren 70 ter stabilisatie, die de kerk zijn huidige uitzicht geven.

Na jaren van studies en het debat over of deze kerk al dan niet nog gered kan of moet worden, is er vandaag een project lopende dat de structuur van de kerk zal stabiliseren. Dan rest er nog steeds de volgende vraag: wat is de toekomstige functie van deze kerk?

Herbestemmingsontwerp

Ondanks het feit dat deze kerk reeds 55 jaar gesloten is, kan ze teruggebracht worden naar het collectieve geheugen van de buurtbewoners. Deze is dan ook de essentie van het voorgestelde herbestemmingscenario: een open kerk, een kerk van en voor de buurt waar verschillende spontane activiteiten op buurtniveau plaats kunnen vinden. Dit valt ook in lijn met de historische functie van een kerk, en respecteert dus de genius loci, de ‘sense of place’.

Het concept is uitgewerkt in verschillende delen. Ten eerste, het schip, het transept en de zijkapellen wordt beschouwd als de hoofdkern naar gebruik, met het karakter van een overdekte plaats. Multifunctionaliteit en polyvalent gebruik is hier troef. Verder, deze ruimte zal gelinkt worden aan andere actoren in de buurt, zoals de scouts, de school aan het Sint-Jacobsplein, etc. De buurtwerking zal hierdoor versterkt worden. Toch hoeven activiteiten op niveau van de stad niet uitgesloten te worden.

Ten tweede, de kleinere ruimtes aan de kerk worden beschouwd als geënte functies aan de multifunctionele ruimte. Deze ondersteunen het polyvalent gebruik. De toren wordt ingericht als sociaal café, wat op zijn beurt ook gelinkt kan worden aan het aangrenzend huis voor beschut wonen. Ook een museum krijgt zijn plaats in de toren. In de sacristie wordt een keuken geplaatst. Verder worden er lockers voorzien in de oude sacristie.

Ten slotte wordt er extra infrastructuur toegevoegd aan de oude sacristie, in de noordoostelijke hoek van de kerk. Deze keuze is gemaakt omdat deze zijde de minste historische en architecturale waarde bevat. Naast dienende functies zoals sanitair en berging, wordt er ook een nieuwe functie geënt aan de kerk. Deze functie versterkt de werking van de kerk als plaats voor de buurt: een kinderdagverblijf.

Fases in hergebruik

Mits de kerk verdwenen is uit het collectieve geheugen van de buurt, wordt voorgesteld de herbestemming in fases te laten verlopen. Op die manier wordt het geleidelijk terug gebracht in het buurtleven en wordt de gewaarwording van deze unieke kerk bevorderd.

•             Fase 1: Open kerk

Na de voltooing van het huidige stabilisatieproject, wordt de kerk terug open gesteld voor het publiek. Dit zal dan zonder de infrastructuren zijn die voorgesteld worden in het herbestemmingsconcept. Activiteiten hebben dan ook een zeer tijdelijk karakter.

•             Fase 2: Het herbestemingsproject

Na het openen van de kerk, wordt voorgesteld het herbestemmingsproject op te starten. Dit gebeurt best in subfases om een continu gebruik van de kerk door de buurt mogelijk te maken. Daarnaast kan er op die manier ook voorzien worden om de permanente functies die op termijn geld genereren eerst te implementeren om de latere fases in de herbestemming te ondersteunen. De volgende subfases worden voorgesteld:

o             A. De nieuwe bijbouw (met kinderdagverblijf)

o             B. Het café en het museum

o             C. Het koor

o             D. De zijkappelen

o             E. Het schip en transept

•             Fase 3: Herontwikkeling van het plein

Als een laatste fase, wordt aangeraden het Sint-Jacobsplein te herontwikkelen. Waar het vroeger een centrale plaats was voor de veemarkt, is het nu een banale parking. Herontwikkeling van het plein zal een versterkende rol hebben voor de herbestemming van de kerk. Volkstuinen, een speelplaats, sportveldn, zelfs ook gedeeld gebruik van de parking zijn hierbij denkpistes.

Conclusie

Startend van een onderzoek naar de context en geschiedenis van deze kerk, kon een herbestemmingsontwerp voorgesteld worden. Het doel van de herbestemming is de kerk terug aan de buurt te geven en zo de buurt herop te waarderen. Na 55 jaar sluiting kan de kerk terug leven in het gebruik door de buurt.