Click it, like it, share it? Sociale mediawijsheid onder de loep.
“Ik zou niet meer kunnen leven zonder sociale media. Op Instagram deel ik al mijn leuke foto’s, als ik zin heb in muziek ga ik naar YouTube en als ik snel eens wil afspreken met vrienden stuur ik hen gewoon een berichtje via Facebook. Het is zo vanzelfsprekend dat ik er zelfs niet meer bij stilsta hoe gehecht ik eraan ben”. Meisje, 17 jaar, TSO
Een uitspraak waar niemand van staat te kijken anno 2019 want Facebook, Instagram en YouTube zijn maar enkele voorbeelden van sociale media die tegenwoordig niet meer weg te denken zijn uit onze digitale wereld. Vooral in het leven van jongeren hebben ze een centrale plaats ingenomen en zijn ze uitgegroeid tot een van de belangrijkste communicatiemiddelen. In de huidige maatschappij is het dan ook van belang dat jongeren de voordelen van online interacties kunnen maximaliseren en de gevaren ervan minimaliseren, ook wel sociale mediawijsheid genaamd.
Sociale media wat?
Sociale mediawijsheid zijn de competenties die iemand nodig heeft om op een kritische en bewuste manier om te gaan met sociale media. Met andere woorden, de mate waarin iemand de opportuniteiten van sociale media kan benutten en de risico’s ervan kan vermijden. Vooral voor jongeren kan dit een uitdaging zijn, aangezien ze er op een vrij intuïtieve manier mee omgaan en vaak nog niet de capaciteit bezitten om dit alles vanuit een kritisch perspectief te bekijken.
Volgens het conceptueel kader van Vanwynsberghe (2014) kan sociale mediawijsheid opgesplitst worden in drie competenties die onderling verweven zijn namelijk praktische, cognitieve en affectieve competenties. De eerste competentie is de praktische of de zogenaamde knoppenkennis. Cognitieve competenties verwijzen dan weer naar het kritisch kunnen analyseren en evalueren van content. De derde competentie is de affectieve en verwijst naar de attitude of ingesteldheid die iemand heeft tegenover sociale media. Om volledig sociale mediawijs te zijn, moeten jongeren over alle drie de competenties beschikken. Daarnaast kunnen deze drie competenties nog eens onderverdeeld worden in vier dimensies namelijk omgaan met informatie, communiceren, creëren van content en probleemvermijdend/probleemoplossend gedrag vertonen op sociale media.
Ondanks het grote belang ervan, doet de term sociale mediawijsheid waarschijnlijk geen belletje rinkelen in uw hoofd. Maar geen paniek want ook voor de meeste wetenschappers is het een relatief onontgonnen terrein. Daarom tracht deze masterproef een antwoord te vinden op de vraag hoe jongeren tussen 16 en 18 jaar de opportuniteiten en risico’s van sociale media ervaren in termen van sociale mediawijsheid.
Laat het interviewen beginnen
Voor deze masterproef is er gebruik gemaakt van diepte-interviews. Dit is een kwalitatieve onderzoeksmethode met als doel om diepgaande inzichten te verkrijgen omtrent jongeren en hun sociale mediagebruik op Instagram, Facebook en YouTube. Hierbij staat de leefwereld van middelbare scholieren tussen 16 en 18 jaar uit zowel ASO en TSO centraal. De bevindingen uit de diepte-interviews worden telkens gerelateerd aan het conceptuele kader van sociale mediawijsheid volgens Vanwynsberghe (2014) en benadrukken de ervaring die de respondenten hebben met zowel de opportuniteiten als met de risico’s van sociale media.
Opportuniteiten en risico’s van sociale media in termen van sociale mediawijsheid
Op vlak van opportuniteiten blijkt dat de ondervraagde jongeren over de juiste mentale ingesteldheid en de nodige knoppenkennis beschikken om de voordelen van sociale media als communicatietool te kunnen benutten. De affectieve en praktische competenties zijn hier met andere woorden voldoende aanwezig. Zo hebben de respondenten een positieve attitude tegenover sociale media en zien ze het vooral als een snel en handig communicatietool waar men zichzelf kan ontplooien en in contact kan blijven met vrienden en familie. Wel blijken de cognitieve competenties van de respondenten hieromtrent ondermaats te zijn. Ze gaan de specifieke content en hun eigen publiek op sociale media dus niet altijd even kritisch en bewust gaan evalueren. Men ziet sociale media dan ook als een gewoonte en gaat eerder impulsief of uit reflex zaken online delen.
De risico’s van sociale media kunnen in drie delen worden opgesplitst. Ten eerste worden de inhoudsrisico’s bevraagd zoals commerciële en haatdragende content. Daarnaast zijn er ook gedragsrisico’s zoals cyberpesten, privacy gerelateerde gevaren en sexting. Voor deze twee soorten risico’s van sociale media zijn de nodige cognitieve competenties aanwezig, men is zich met andere woorden bewust van de gevaren en weet wat ze inhouden. Maar daarnaast is er wel een gebrek aan knoppenkennis en een positieve ingesteldheid om de potentiële risico’s altijd even succesvol te kunnen vermijden. Wanneer men effectief in een negatieve situatie terechtkomt gaat men namelijk het probleem eerder normaliseren of negeren waardoor men niet of minder actief naar oplossingen gaat zoeken. Als laatste kan er ook sprake zijn van mensen die zich anders voordoen online of contact met onbekenden, dit zit onder de noemer van contactrisico’s. Hierbij beschikt men wel over voldoende praktische, cognitieve en emotionele competenties in termen van sociale mediawijsheid. Als verklaring geven de respondenten aan dat contactrisico’s regelmatig aan bod komen op school en dat er meer aandacht aan wordt besteed door hun ouders.
Geslaagd maar nog ruimte voor verbetering
Over het algemeen kan geconcludeerd worden dat de ondervraagde jongeren voldoende in staat zijn om de voordelen van sociale media te maximaliseren en de risico’s ervan te minimaliseren. Al zijn er nog essentiële vaardigheden die soms ontbreken op vlak van sociale mediawijsheid en is er dus nog ruimte voor verbetering. Hoewel het gebruik van sociale media in de huidige maatschappij wordt gezien als vanzelfsprekend, blijkt het dus toch niet allemaal zo gemakkelijk te zijn. Facebook, Instagram en YouTube mogen dan wel dagelijks door miljoenen jongeren gebruikt worden, toch blijft het belangrijk dat iedereen sociale mediawijsheid hoog in het vaandel draagt en er aandacht aan besteedt. Want zeg nu eens eerlijk, beschik jij over alle competenties om sociale mediawijs te zijn?
