Don’t only educate yourself: hoe de leraar kritisch denken kan bevorderen.

Stel je voor: het is 2020. Elke dag een nieuwe dosis coronanieuws. Maar ook: meldingen van politiegeweld stromen binnen. Helden worden in vraag gesteld. Video’s van mensen op straat. Berichten van boze burgers. We delen massaal onze mening via allerlei platformen. Iedereen en niemand heeft recht van spreken. All lives matter. De wereld was nog nooit zo verbonden en verdeeld. Kan u nog volgen? En vooral: kunnen onze leerlingen nog volgen? Maren Lambrichts, Britt Raeymaekers, Lieselot Van den Branden en Paulien Van Malderen trokken naar Vlaamse middelbare scholen en beoordeelden de kritische denkvaardigheid van leerlingen.

Nog nooit is de hoeveelheid informatie zo omvangrijk geweest als in 2020. Via allerlei (sociale) media lezen onze jongeren over wat er zich in de wereld afspeelt. Maar die informatiestroom is nooit helemaal objectief. Soms krijgen wij maar één (on)gefilterde kant van het verhaal te zien. Onze scholieren moeten meer dan ooit kritisch en genuanceerd kunnen denken, willen ze kunnen functioneren in de geglobaliseerde en gepolariseerde maatschappij van vandaag. Cognitieve vaardigheden spelen daarbij een belangrijke rol, maar ook eigenschappen als nieuwsgierigheid, maturiteit, analyticiteit en een open ingesteldheid. Maar is de jeugd in staat om onderwerpen als racisme zelfstandig aan te snijden? Of heeft de wereld vandaag net méér nood aan leraren die de leerlingen opleiden tot kritische, ontvoogde en voor zichzelf denkende burgers? Met andere woorden: maakt de leraar ook vandaag nog het verschil?

Onze scholieren moeten meer dan ooit kritisch en genuanceerd kunnen denken, willen ze kunnen functioneren in de geglobaliseerde en gepolariseerde maatschappij van vandaag.  

In dit onderzoek wilden we nagaan of de leerlingen kritischer leren denken wanneer de leraar expliciete instructie toepast. Hiermee bedoelen we dat de leraar het lesmateriaal bespreekt, in vraag stelt, tips geeft om kritischer te leren denken en zelfs overgaat tot discussie met de klas. Concreet ontwierpen we een les die we opbouwden rond ‘The danger of a single story’, de bekende TEDTalk van de Nigeriaanse schrijfster Chimamanda Ngozi Adichie. In die TEDTalk kaart de schrijfster hot topics als racisme, vooroordelen en multiperspectiviteit aan. Aan het begin van elke lessenreeks gaven we elke klas een pretest. Hierin peilden we naar de mening van de leerlingen omtrent vijf stellingen die aansluiten bij de inhoud van de TEDTalk, maar waarvoor leerlingen de TEDTalk nog niet dienden te hebben gezien. Zo kwamen onder andere de volgende stellingen aan bod: Stereotypes over een volk, een cultuur… kloppen altijd en Stereotypes zijn altijd negatief. Wij waren niet zozeer geïnteresseerd in de aard van hun mening, maar wilden vooral nagaan hoe beredeneerd en genuanceerd ze die mening konden formuleren en onderbouwen. Hierna keken de leerlingen naar door ons gekozen fragmenten uit de TEDTalk.

Vervolgens deden we iets speciaals: twee klassen vulden onmiddellijk hierna de posttest in, waarin we opnieuw naar de mening van de studenten omtrent een aantal stellingen peilden, ditmaal met betrekking tot de video. De andere twee klassen kregen na elk fragment ‘les’ over wat ze allemaal hadden gehoord. In een onderwijsleergesprek besprak de leraar met de klas enkele passages, waarna zij overging tot een klassikale discussie. Daarnaast vertelde de leraar aan de hand van een werkbundeltje expliciet over het belang van kritisch denken. Pas hierna vulden de leerlingen de posttest in. Hierna verbeterden de onderzoekers alle testen aan de hand van vierpuntsschaal, gaande van ‘0 - een onberedeneerd en geheel niet kritisch antwoord’ tot en met ‘3 - een zeer kritische en doordachte redenering’.

Uit een vergelijking van de resultaten bleek dat de groep die effectief les had gekregen van een leraar significant betere resultaten scoorde dan de groep leerlingen die enkel de TEDTalk hadden gezien. Wanneer we de resultaten van de pre- en posttest per groep vergeleken, zagen we dat de leerlingen die door de leerkracht op sleeptouw werden genomen een veel grotere sprong maakten. Hun antwoorden uit de posttest vertoonden een veel grotere mate van maturiteit en waren kritischer onderbouwd. Ook maakten ze gebruik van de begrippen uit het onderwijsleergesprek en de werkbundel om hun mening kracht bij te zetten. De leerlingen die enkel de TEDTalk hadden bekeken, maakten geen significante evolutie door.

Door expliciet de les te bespreken en technieken mee te geven om kritisch denken te verhogen, wordt het beeld van de leerlingen over onderwerpen als discriminatie en vooroordelen genuanceerder dan wanneer er amper instructie plaatsvindt.

Uit dit onderzoek leidden we af dat de leraar vandaag meer dan ooit een niet te onderschatten rol speelt in het verwerken van informatie. De leraar biedt niet alleen het lesmateriaal aan, maar ‘doet’ er meer mee dan de leerling alleen zou kunnen. Door expliciet de les te bespreken en technieken mee te geven om kritisch denken te verhogen, wordt het beeld van de leerlingen over onderwerpen als discriminatie en vooroordelen genuanceerder dan wanneer er amper instructie plaatsvindt. En laat dat een les zijn voor vandaag: de wereld heeft meer dan ooit nood aan kritische burgers. De rol van de leraar is in de 21ste eeuw nog lang niet uitgespeeld.