Christus als model? Lichamelijke perfectie en het Christuskind in 16e-eeuws Antwerpen

CHRISTUS ALS MODEL?

Lichamelijke perfectie en het Christuskind in 16e-eeuws Antwerpen

Inleiding

Wanneer je een museum bezoekt, zijn de Christuskinderen vaak onderwerp van discussie of zelfs aanleiding tot een schaterbui. Ze zien er immers niet meteen schattig uit, laat staan als een realistisch kind. Vlaamse meesters bleken meester in zowat alles, behalve de weergave van een koddige baby. Deze vaststelling maakte ik zelf reeds lang voor ik aan mijn studie kunstwetenschappen begon en was tevens de aanleiding om mijn thesis volledig aan het onderwerp te wijden. Hoe komt het dat het Christuskind er zo uit ziet? Om dat te begrijpen moet eerst worden gekeken naar de context waarin deze werken gemaakt werden. Hier werd gekozen om het 16e-eeuwse Antwerpen te belichten. De 16e eeuw in Vlaanderen was een periode van voorspoed en vernieuwing. Een periode waarin religie nog grotendeels het functioneren van de maatschappij bepaald, maar wetenschap zo langzaamaan zijn intrede deed.

“Konst”

Religie en kunst zijn twee velden die in de hedendaagse maatschappij fundamenteel onverenigbaar lijken met wetenschap. In vorige eeuwen was dat minder het geval. Zo ook in de 16e eeuw, waar religie en de ontluikende wetenschappen zich nog met elkaar konden verzoenen. Kunst en wetenschap werden vaak in één adem genoemd en deelden zelfs de term “konst”. Het proto-wetenschappelijk onderzoek dat in de 16e eeuw gevoerd werd, werd tot op zekere hoogte zelfs mede bepaald door religie, wanneer men de natuur onder de loep nam, keek men immers naar de creatie van God. Deze religieuze onwrikbaarheid werd in de 16e eeuw echter aan het wankelen gebracht en al snel raasde het religieus conflict over Europa. Terzelfdertijd kwam vanuit Italië allerlei nieuwe kennis onze contreien binnen. Waaronder ook kennis over het menselijke lichaam, en hierbij ook het kinderlichaam.

Hieronymus Wierix, Christuskind blaast zeepbellen, 1563–1619, gravure, 101 x  67 mm

Antwerpen in bloei

Antwerpen is een uitermate geschikte uitvalsbasis om de 16e-eeuwse ontwikkelingen op het vlak van kunst en wetenschap van naderbij te volgen. De complexe 16e eeuw kwam immers op een turbulente manier tot uiting in de Scheldestad. Antwerpen groeide razendsnel uit tot een bruisende metropool en werd toonaangevend in Europa, wat ook de kunstproductie ten goede kwam. De gouden periode van de stad zou het einde van de eeuw echter niet zonder slag of stoot bereiken: de reformatie, de beeldenstorm en de 80-jarige oorlog lieten de bloeiende handelsplaats en haar artistieke inwoners niet onberoerd en leidde uiteindelijk tot de val van de stad in 1585, waarna ze nooit meer zo glorieus zou herrijzen.

Albrecht Dürers ondergeschoven kind

16e-eeuwse denkers en kunstenaars waren in de ban van het humanisme, waarin de mens voor het eerst centraal komt te staan. In deze context is de focus op de mens zelf waarschijnlijk nooit groter geweest dan tijdens de studie van het menselijk lichaam, die onder invloed van Italië ook opkwam in de Nederlanden. In deze thesis wordt gefocust op één baanbrekend werk dat ook in de 16e-eeuwse gekend en geroemd werd: Albrecht Dürers “Vier Bücher von Menschlicher Proportion” (1528). Albrecht Dürer (Neurenberg 1471 – 1528)   gaat in zijn rijkelijk geïllustreerde traktaat als een pionier te werk in de secure manier waarop hij het menselijke lichaam beschrijft en weergeeft. Hij schuwt de ideaalbeelden niet, maar laat ook ruimte om de mens in al zijn variëteit weer te geven. Belangrijk voor deze masterproef is het deel dat hij wijdt aan de proporties van het kind, wat de leidraad werd waartegen de ontwikkelingen in het lichaam van Christus werden afgelezen.

Ondanks de vele vertalingen van het werk, de eerste al kort na de initiële uitgave, wordt het in de hedendaagse literatuur echter al te vaak genegeerd of af  gedaan als té gedetailleerd om bruikbaar te zijn. Hier wordt dit beeld genuanceerd door ook casussen te belichten waaruit blijkt dat de appreciatie breder gedragen werd dan vaak uit de literatuur valt af te leiden. 

Albrecht Dürer, proporties van een kind, zijaanzicht uit: Vier Bücher von Menschlicher Proportion, boek 1, 1528

De kindertijd van Christus

Al de door Dürer vergaarde informatie wordt  getoetst aan kunstwerken die in het 16e-eewse Antwerpen vervaardigt zijn. Daarnaast wordt ook de vergelijking gemaakt met geschreven bronnen. Hiervoor werd het “Evangelia infantia salvatoris” (letterlijk: evangeliën over de kindertijd van de verlosser) geconsulteerd. Dit is een apocriefe tekst, wat wil zeggen dat ze door de kerk niet officieel erkent werd, en dus niet in de Bijbel staat. Deze apocriefe teksten waren echter razend populair en naast het latijn ook in de volkstalen beschikbaar, waardoor ook het gewone volk ze kon lezen. Deze teksten belichten een heel andere kant van het Christuskind en beschrijven zijn tijd op de schoolbanken en zelfs een ontmoeting met draken.

Jan Gossaert, Maria met kind, ca. 1532, olie op paneel, 34.4 x  24.8 cm, Washington, National Gallery of Art, inv. 1981.87.1

Conclusies

Uit het onderzoek kon worden geconcludeerd dat het lichaam van Christus als kind fascineerde en aanzette tot experiment. De aandacht voor zijn lichaam ontstond door de cruciale rol die zijn lichaam speelt in de theologie, hij is het vlees geworden woord. Het is zijn lichaam dat hem zijn dubbele status oplevert, tussen de mensenwereld en het hemelrijk in. Dat lichaam wordt in de schilderkunst zeer duidelijk tentoon gesteld, het Christuskind is immers bijna altijd naakt te zien, wat voor een hedendaagse kijker normaal lijkt, omdat we nu eenmaal aan deze representatie gewend zijn. Een naakt kind druist echter in tegen alle logica en de opvoedingsidealen van die tijd en de onze.

Een notie die constant terug komt, zowel in de geschreven bronnen als in de schilderkunst, is de perfectie van het Christuskind. Kunstenaars vonden het moeilijk om het Christuskind goed af te beelden omdat hij perfect moest zijn. Wat uiteraard vragen als “wat is perfectie?” naar voren brengt. Het perfecte lichaam, nu vaak geassocieerd met de topmodellen en plaatjes op Instagram, was reeds in de 16e eeuw van belang, maar diende toen een heel ander doel, namelijk de ware afbeelding van het Christuskind.