In tijden van transitie bepalen de tussenzones onze beeldende structuren.
Het lijkt alsof we op de grenzen botsen van onze pogingen de wereld te ordenen en te structureren, en dit brengt twijfel teweeg over het bestaan van stabiele funderingen in een wereld die we meer en meer als onstabiel en gefragmenteerd beschouwen. Misschien ligt het antwoord vandaag in de vele tussenzones die schijnbaar opsplitsbare categorieën met elkaar verbinden. In deze verbindingen ontdekken we nieuwe inhouden en structuren die tijdens het creatieproces in de beeldende kunsten tevoorschijn komen.
Van chaos naar orde naar chaos
Vanuit beelden uit de kunst en uit de landschapsarchitectuur komen bepaalde structuren en patronen bloot te liggen die we met een bepaalde tijdsgeest in verband brengen. Doorheen de tijd zijn er voorbeelden die spreken vanuit een wil onze wereld beheersbaar te maken. Een goed voorbeeld is het bekende werk Der Rhein II (1999) van de Duitse fotograaf Andreas Gursky. Het beeld categoriseert en ordent de grond, het water en de lucht in duidelijk afgelijnde stroken. Hier spreekt een voorkeur voor duidelijke structuren die voortkomt vanuit een betrachting een houvast op de wereld te houden. Het is veelzeggend voor onze behoefte aan orde en structuur dat dit beeld een van de meest dure foto’s ooit geveild is. Dit ordenen en de daarmee gepaarde wil om patronen te creëren die spanningen weghalen zagen we ook al in de jaren ‘60 en ’70 in de minimalistische kunst, zoals in Donald Judd’s repetitieve vormen in de ruimte. Deze beelden geven ons een gevoel van rust en stabiliteit, ze werken als verdoving, ze brengen troost. Ze zijn als een echo van Ovidius’ oorsprongsverhaal waarin de God van de natuur “de chaos ontwart en de verschillende elementen een plaats geeft en vastzet in een vredevol concordaat”. Alleen lijkt deze aanpak in onze huidige tijden niet meer te werken. Alles lijkt vandaag door elkaar te lopen. We bevinden ons wederom in chaos en onvoorspelbaarheid in een wereld die aan een dermate hoge snelheid beweegt dat we de tijd niet hebben om een overzicht te maken.
Het moeras betreden
Een andere aanpak is nodig. In plaats van uit te zoomen om vanop afstand een overzicht trachten te krijgen, moeten we misschien de woelige flux instappen, de uitwaaierende stroom die onze tijden vandaag zijn. De studie van de ecologie kan hierbij helpen en toont ons dat we van naderbij een veelvoud van aan elkaar geweven gradiënten en tussenzones kunnen ontdekken. Ogenschijnlijk duidelijk afgelijnde categorieën zijn in feite tastbare, concrete, gesitueerde verhalen die ons al snel in het moeras van pertinente thema’s brengen zoals extinctie, macht, identiteit en territorium. Onze afstandelijke positie bracht een gevoel van stabiliteit maar door reductie ging dit ook gepaard met starheid. Het naderbij zijn loodst ons daarentegen doorheen complexiteit en beweeglijkheid, het betrekt ons en slaagt gaten in onze rigiditeit. We komen middenin een constant in elkaar verstrengelend web van verleden en heden waar verschillende onderzoeksvelden als ecologie, antropologie, filosofie, biologie, sociologie, kunst en literatuur overlappen.
Categorie overschrijdende metaforen
Een verhaal dat al deze componenten in zich draagt is het relaas van Syrinx, uit de Metamorfosen van Ovidius. Dit verhaal werkt als de woelige rivier met al haar zijstromen. Elke zin van het verhaal draagt connecties en verwevenheid in zich. Syrinx is een sterke jaagster die tijdens haar vlucht voor de hitsige god Pan geconfronteerd wordt met een abrupte overgang van land naar rivier en uit noodzaak van gedaante wisselt. Ze verandert in riet. Hier kunnen we de belangrijke ecologische functies van riet en diens rol als beschermende structuur in een bedreigde natuur volgen, en dit denken leidt dan weer naar de verbondenheid tussen vrouw en natuur in de geschiedenis van het feminisme en – in een breder kader – dat van genderidentiteit. Dit metaforisch denken kunnen we wederom toetsen aan voorbeelden uit de kunst. Wanneer de Oostenrijkse kunstenaar Lois Weinberger enorme kooien als beschermende structuren in de publieke ruimte plaatst om spontane planten en bomengroei toe te laten, schept hij dan ook niet tegelijkertijd beklemmende structuren die op termijn de groei van dezelfde planten in de weg gaan staan? Wanneer de Cubaans-Amerikaanse kunstenares Ana Mendieta haar silhouet met de aarde verbindt in haar ‘earth-body’ kunstwerken, is dit dan een essentialistisch feministisch statement of komt het werk voort uit een complexere gesitueerdheid die zich tussen de verschillende velden van feminisme, identiteit, spiritualisme, semiotiek en materialisme bevindt?
Zoektocht naar hedendaagse structuren
Deze in vele richtingen uitwaaierende zoektocht leidt ons steeds terug naar voornoemde onderliggende thema’s en naar de vaststelling van ambiguïteit in onze hedendaagse tijden; het inzicht dat de zaken meerduidig zijn en in constante flux. Ze vragen om steeds weer van naderbij, van binnen uit bekeken te worden en van daaruit de connecties te volgen. Het zijn deze connecties die nieuwe structuren kunnen vormen; naast de duidelijk afgelijnde minimalistische beelden die de wereld trachten te bevatten komen dan beelden die de wereld vermeerderen. Deze beelden zoeken naar het op elkaar inwerken van dingen die gewist worden (maar nooit echt verdwijnen), dingen die overlappen, dingen die in elkaar verstrengeld raken. We kunnen ons dit voorstellen als een proces van compositievorming dat steeds op een andere manier verloopt. De Belgische filosoof Vinciane Despret beschrijft hoe ze van een soundscape ecologist leerde dat vogels hun zang componeren met de zang van andere vogels, maar ook met de andere geluiden die hen omringen: wind, water, het bewegen van vegetatie. Hieruit stelt Despret dat de “geluiden en liederen van de wereld gevormd worden in compositie”. Zo kunnen ook beeldende composities in tijden van transitie ontstaan, composities waarin steeds nieuwe patronen geweven worden die over vooraf veronderstelde afgelijnde categorieën heen gaan, en die ontstaan alsof ze op een bepaalde manier gecoördineerd zijn maar toch niet op voorhand minutieus ingepland. Ze ontstaan uit de vele gesitueerde verhalen en zijverhalen, die begeleid en soms overgenomen worden door de verbindende, overlappende, muterende structuren van de compositie.
