De ‘ander’ in beeld: liminaal denken in fotografie. De representatie van de Roma in het werk van Jan Yoors, Josef Koudelka, Gianni Berengo Gardin en Ljalja Kuznetsova.

In onze samenleving worden we overspoeld door een massa beelden die alle onder hun broze huid van uiterlijke schijn zeer veel zeggen over onze eigen culturele waarden en normen. Elk beeld is, gewild of ongewild, een reflectie van de houding van zijn maker tegenover de zich omringende wereld. Wanneer deze beelden gaan over dingen die ons eigen zijn dan begeven we ons op relatief veilige paden, in die zin dat we enkel een weergave bieden van hetgeen ons bekend is. We moeten ons echter ook afvragen wat er gebeurt indien een kunstenaar niet zijn eigen cultuur, maar die van een ‘ander’ in beeld brengt. Zulke beelden zijn namelijk snel ambigu van aard en zitten vaak vol stereotypen. Sommige beelden ontspringen echter de dans en gaan net in tegen deze clichématige manier van beeldvorming over de zogenaamde ‘andere’. Zij bekleden zo een actieve rol in het spel van culturele interactie en kunnen er misschien voor zorgen dat de mens zich bewuster wordt van zijn gevormde blik.

De kunstenaar als liminale figuur

Kunstenaars fungeren bij intercultureel contact als een liminale figuur. Liminaliteit houdt in dat er bij ontmoetingen tussen verschillende culturen een intermediaire tussenpositie ontstaat waarin er sterk over de zogenaamde cultuurgrenzen heen wordt gedacht. Kenmerkend hiervoor is dat er op een actieve manier gebruik wordt gemaakt van deze dynamiek om verschillende mogelijkheden tot wederkerigheid te onderzoeken. Het is hierbij dan ook een noodzaak om de eeuwenoude constructie van ‘de ander’, die wordt getypeerd door een wij-zij verhouding, te herdenken en op zoek te gaan naar een alternatieve invulling van deze interculturele ervaring. Het is dan ook best mogelijk dat uit een kunstwerk, voortkomend uit intercultureel contact, een bevraging of zelfs een ontkrachting van de gevestigde denkwijze voortkomt en dat dit dus van even grote waarde kan zijn als wetenschappelijk onderzoek over een bepaalde cultuur of over interculturele communicatie.

Vier fotografen brengen Roma in beeld

Fotografie is het medium bij uitstek voor het in beeld brengen van andere culturen. Je hoeft er maar de lijst van Magnum fotografen op na te slaan om te bemerken dat deze tientallen fotografen al in evenveel verschillende landen hebben gewerkt. De fotografen die hier onder de loep genomen worden hebben allen één ding gemeen, namelijk dat hun foto’s allemaal gaan over het leven en de cultuur van de Roma, één van de meest verspreide mensengroepen ter wereld.

Een eerste kunstenaar, Jan Yoors, verliet op zijn twaalfde het ouderlijke huis om zich aan te sluiten bij een rondtrekkende zigeunerfamilie. Gedurende een tiental jaar leefde hij met deze mensen samen en trok met hen de wereld rond. Over deze periode schreef Yoors enkele boeken en publiceerde hij ook een prachtige fotoreeks. In The Heroic Present: Life Among the Gypsies geeft hij ons zijn indringende kijk ‘van binnenuit’ waarbij de notie van liminaliteit door deze positie tussen antropoloog, kunstenaar en groepslid een bijzondere plaats inneemt. De manier waarop Yoors de Roma in zijn zeer descriptieve foto’s op een humane manier in beeld brengt geeft de beelden een uniek karakter. Doorheen deze erkenning van ‘de ander’ als gelijke werpt hij de algemeen gangbare blik op de Roma als intrinsiek verschillend en vreemd omver en legt hij de weg open naar een nieuwe interpretatiemethodiek.

Josef Koudelka wordt steeds in één adem genoemd met fotografie van zigeuners en kan dan ook beschouwd worden als de godfather van het genre. Met zijn indringende beelden uit de reeks Gitans: La fin du voyage. was hij één van de eersten die de Roma op een positieve manier in beeld bracht door hen met een diepe menselijkheid te portretteren. De kern van Koudelka’s fotografie ligt dan ook in de noodzaak tot reflectie op de wereld. Een eigen contextuele kennis over de Roma lijkt hier meer dan anders noodzakelijk, om de weinige informatie die bij de beelden wordt verschaft te compenseren. Veertig jaar na datum hebben Koudelka’s foto’s echter nog niets van hun kracht ingeboet en gelden ze nog steeds als een van de vaste waarden in het portretteren van een andere cultuur.

Gianni Berengo Gardin portretteerde het leven van de Roma in de kampen aan de rand van de grote Italiaanse steden. In zijn beelden weet hij esthetische kwaliteit perfect te combineren met sociale inslag. Berengo Gardin is er zich van bewust dat de Roma nog steeds worden achtergesteld en probeert dit in zijn foto’s dan ook aan te klagen. Hij onderneemt in zijn werk een poging om de traditionele verhoudingen tussen de westerse wereld en de Roma-maatschappij met een kritisch oog te bestuderen. Zijn werk lijkt echter weinig effect te hebben gehad op de algemene perceptie van de Roma in Italië. De foto’s verliezen echter hun waarde niet omdat ze geen effectief sociaal draagvlak hebben gecreëerd. We kunnen zulke kritische stemmen binnen de fotografie alleen maar aanmoedigen, omdat het in het huidige intolerante klimaat tegenover het vreemde meer dan nodig blijkt.

Ljalja Kuznetsova is een Kazachse fotografe die Centraal-Aziatische Roma in beeld bracht. Haar beelden van Russische zigeuners getuigen van een groot respect voor deze mensen, hoewel zij hen toch steeds vanuit haar eigen visie bekijkt. Ondanks de lange tijd die Kuznetsova bij de Roma doorbracht, en ondanks de liminale positie die ze verondersteld wordt ingenomen te hebben, lijken haar eigen ideeën over de Roma toch de bovenhand te halen. Ze erkent ‘de ander’ maar in die mate waarin hij voldoet aan haar eigen begrip van hem, en benut zo het kritische potentieel van fotografie maar ten dele. Het werk van Kuznetsova is waardevol omdat het een bepaalde visie geeft op wat zij beschouwt als  de ultieme outsiders. Haar beelden zijn krachtig maar lijken wat de wederzijdse tussenpositie betreft wat de mist in te gaan.

Een aanzet tot meer

Ook in de liminale ruimte is het dus niet vanzelfsprekend dat de vooropgestelde ideeën over ‘de ander’ zonder meer omver worden geworpen. We moeten er rekening mee houden dat de herdenking van ‘de ander’ geen noodzakelijke voorwaarde is tot de interactie an sich. We kunnen ons dan ook afvragen of het draagvlak van kunstfotografie te klein is om een  mentaliteitsverandering voort te brengen en of deze liminale fotografie dan nog wel haar nut heeft. In deze fotografie ligt echter wel een kiem van bewustmaking en dat is op zich al een bewonderenswaardige poging tot een verandering of herdenking van het algemene discours over ‘de ander’. Fotografie is in staat om een andere blik te werpen op de interculturele ontmoeting, en het is in deze mogelijkheid tot het scheppen van een diverser beeld dat haar potentieel ligt. De essentie van kunst in een liminale ruimte is het vermogen om een brug te slaan tussen onszelf en ‘de ander’. Laat ons dan ook deze verwachting behouden bij toekomstige pogingen om de verhoudingen tussen onszelf en het zogenaamd ‘vreemde’ te herdenken.