DE BASO-FICHE, MEER DAN EEN PAPIEREN TIJGER. “Agency” en “structure” in een artefact

DE BASO-FICHE, MEER DAN EEN PAPIEREN TIJGER.

Zorgcoördinator, leerlingvolgsysteem, remediëren… Het zijn maar enkele voorbeelden die illustreren hoe de aandacht voor zorg de laatste jaren is toegenomen in het onderwijs. Daarenboven zijn er verschillende initiatieven die ernaar streven om continuïteit in de zorg voor leerlingen te garanderen tijdens de schoolloopbaan. De BaSO-fiche is er daar één van.

De BaSO-fiche?!

De BaSO-fiche is een instrument dat de overdracht van zorgrelevante gegevens tussen het basis- en secundair onderwijs wil verbeteren. Op die manier wil ze bijdragen tot continuïteit in de zorg voor leerlingen wanneer ze de overstap maken naar ‘de grote school’. De BaSO-fiche wordt voor elke leerling ingevuld door de basisschool. Op het einde van het zesde leerjaar wordt deze fiche aan de ouders bezorgd. Vervolgens kiezen de ouders zelf of ze deze fiche afgeven bij de inschrijving in de secundaire school, zodat de informatie op een heldere manier kan doorstromen. Intussen zijn er in Vlaanderen verschillende BaSO-fiches ontwikkeld. De BaSO-fiche Hasselt vormde de casus voor dit onderzoek.

Een implementatiestudie

In het onderzoek wordt de BaSO-fiche bestudeerd als een onderwijsvernieuwing en wordt nagegaan hoe deze fiche in de praktijk werd ingevoerd in basis- en secundaire scholen. Onderzoek naar onderwijsvernieuwingen toont immers aan dat implementaties erg uiteenlopende vormen kunnen aannemen en vaak ook onbedoelde effecten kunnen hebben. Het gebruik van deze vernieuwing wordt bestudeerd vanuit een “dubbele theoretische bril”. Vanuit een eerste theoretisch perspectief wordt nagegaan hoe het gedrag van leerkrachten en directie bepaald wordt door de betekenis die ze geven aan situaties en gebeurtenissen. De manier waarop leerkrachten de BaSO-fiche interpreteren beïnvloedt namelijk hoe ze ermee omgaan in de praktijk (sense-making-perspectief). Het tweede theoretisch perspectief benadrukt dat ook structurele kenmerken van het onderwijssysteem - zoals routines en procedures, maar ook normen en opvattingen die leven binnen de school - de implementatie van de BaSO-fiche mee bepalen (neo-institutionele theorie).

Voor het onderzoek werden er interviewgegevens verzameld bij een aantal ontwikkelaars van de BaSO-fiche, maar vooral bij betrokkenen uit twee basisscholen en twee secundaire scholen die met de BaSO-fiche werken. In de interviews werd nagegaan hoe de gebruikers tegenover de BaSO-fiche stonden en hoe de fiche de praktijken in de school mee beïnvloed heeft. Daarnaast werd ook de BaSO-fiche als instrument op zichzelf geanalyseerd.

De BaSO-fiche als drager van een boodschap

De BaSO-fiche is een ding of artefact, dat een bepaalde boodschap uitdraagt. Ze geeft uitdrukking aan een welbepaalde visie op zorg en hoe er in scholen aan zorg gewerkt kan worden. Zo is de BaSO-fiche een veruitwendiging van de idee dat zorg belangrijk is en dat er een aansluitingsproblematiek bestaat op het vlak van zorg, wanneer kinderen de overgang maken van het basis- naar het secundair onderwijs. Ook de idee dat dit probleem gesitueerd en opgelost kan worden door middel van communicatie tussen beide onderwijsniveaus, zit in de vernieuwing vervat. De ontwikkelaars van de fiche veronderstellen immers dat dankzij de uitwisseling van informatie over het kind via de ouders, betere begeleiding van de leerlingen mogelijk wordt.

Wanneer de BaSO-fiche scholen binnenkomt is dit bijgevolg geen neutrale gebeurtenis. De fiche is als het ware een actor die – net als leerkrachten en directie – normatieve ideeën en opvattingen over goed onderwijs binnenbrengt en daardoor het reilen en zeilen in de school beïnvloedt. Bepaalde acties, interacties, opvattingen etc. worden gestimuleerd, terwijl andere zaken bemoeilijkt worden. Zo stimuleert de BaSO-fiche dat bepaalde inhouden rond zorg besproken worden met de ouders in een uittredingsgesprek (basisonderwijs) en een uitgebreid intakegesprek (secundair onderwijs). De fiche maakt het moeilijker voor secundaire scholen om de zorgvragen te negeren bij de inschrijving van een leerling. Welke inhouden tijdens deze gesprekken aan bod komen, wordt in sterke mate beïnvloed door de rubrieken die opgenomen zijn in de fiche. In die zin bepaalt de concrete vormgeving van het instrument het gebruik van de BaSO-fiche in scholen.

Het gebruik van de BaSO-fiche

Het nieuwe instrument, de BaSO-fiche, oefent dus een sturende invloed uit op het schoolgebeuren en op het denken en handelen van leerkrachten en directie binnen die school. Uit de studie bleek dat de ideeën die vervat zitten in de BaSO-fiche aansluiten bij de individuele opvattingen van leerkrachten en directie, de schoolcultuur en de ruimere schoolomgeving (bv. de scholengemeenschap). Zo voeren de scholen o.m. een actief beleid rond zorg en zien leerkrachten zorg als een deel van hun taakopvatting. Deze overeenkomst in visie werd beschouwd als een belangrijke verklarende factor voor de integratie van de BaSO-fiche in de werking van de scholen. De basisscholen zagen in de fiche hun inspanningen rond adequate zorg voor de leerlingen bevestigd en verzekerd. De secundaire scholen ervoeren vooral stabiliteit: de visie in de BaSO-fiche kwam overeen met hun schoolcultuur en werd hierin geïntegreerd.

Verder blijkt uit het onderzoek dat de invoering van de BaSO-fiche geleid heeft tot het ontstaan van nieuwe procedures en routines in de scholen. Zo zijn er bijvoorbeeld nieuwe samenwerkingsrelaties ontstaan binnen de school, met ouders en tussen basis- en secundaire scholen. Een dergelijk sociaal netwerk werd vastgesteld in alle bevraagde scholen. Er zijn echter ook verschillen vastgesteld in de procedures en routines die tot stand komen. Soms leidde de implementatie tot praktijken die afweken of tegengesteld waren aan de bedoelingen. Zo zorgt de BaSO-fiche niet altijd voor een toename van communicatie met ouders. De fiche werd namelijk niet altijd besproken met de ouders tijdens het uittredings- of intakegesprek. Deze “afwijkende” routines verschillen van school tot school en verschillen soms ook binnen een school.

Besluit

Instrumenten, zoals de BaSO-fiche, hebben dus een sturende invloed op organisatorische structuren en gedrag, maar kunnen deze niet helemaal bepalen. De ontwikkelaars van vernieuwingen hebben bijgevolg enkel controle over het ontwerp van het instrument, maar niet over de routines en procedures die het teweeg zal brengen binnen scholen. Als men de implementatie van vernieuwingen ten gronde wilt begrijpen, dient men dus zowel oog te hebben voor de sturende invloed van instrumenten zelf - die een boodschap in de school binnenbrengen - als voor processen die ervoor zorgen dat deze sturende invloed scholen niet kan determineren.