De beleving van vrijwillige terugkeer, invloeden op de psychosociale embeddedness van Mongoolse migranten

Terugkeer als oplossing voor het migratievraagstuk?

De beleving van vrijwillige terugkeer van Mongoolse migranten

Begin 2012 luidde één van de punten in het nieuws dat ‘het migratieprobleem opgelost was’. Het aantal migranten dat toekomt in België is gedaald en steeds meer migranten keren vrijwillig terug naar hun land van herkomst met de steun van de overheid. Vrijwillige terugkeer werd door media aangehaald als dé oplossing van het migratieprobleem. Volgende vragen kwamen spontaan bij mij op: Is migratie een probleem? Is vrijwillige terugkeer effectief terugkeren uit vrije wil? Is terugkeren wel een juiste en daarbij de laatste stap voor elke migrant?

Om hierop te kunnen antwoorden, moeten vooral de ervaringen van terugkeerders zelf bevraagd worden. In vorige onderzoeken was dit vaak een onderbelicht aspect. Door het grote aantal Mongolen die vrijwillig terugkeren, werd besloten binnen dit onderzoek op de ervaring van Mongoolse terugkeerders te focussen. Ik interviewde een aantal terugkerende Mongolen net voor hun vertrek uit België. Velen van hen en nog anderen die al langer teruggekeerd waren, interviewde ik opnieuw in Mongolië. Het hoofddoel van het onderzoek is om de ervaringen van de migranten zelf in kaart te brengen en bij te dragen tot een meer aangepaste ondersteuning.

Migratie en terugkeer
Migratie is een rode draad doorheen de geschiedenis van de mens. Migratie geeft mogelijkheden tot vooruitgang door de uitwisseling van kennis en vaardigheden. Maar positieve effecten treden niet vanzelf op. Ze zijn het resultaat van aangepaste ondersteuning en wederzijds overleg tussen de migrant, het gastland en het land van herkomst. Gepaste ondersteuning is moeilijk te bepalen aangezien migranten een zeer diverse groep zijn met elk hun doelen, ervaringen en waarden. Bij een tekort aan of een ongeschikte ondersteuning kan migratie ook leiden tot een negatieve gebeurtenis voor de migrant en een last voor zowel gastland als het land van herkomst. Het migratievraagstuk wordt in de media dan ook soms omschreven als een migratieprobleem.

Migratie wordt gezien als een cyclus die bestaat uit verschillende fases. Een mogelijke fase hierbinnen is de terugkeer van de migrant naar zijn land van herkomst. Dit is geen afsluiting van het migratieverhaal, maar een volgende stap in de cyclus. De gedachte om ooit terug te keren zit verweven doorheen het migratieproces. Vaak wordt het terugkeren geïdealiseerd of wordt het gezien als ‘thuiskomen’. Maar de plaats die ze achterlieten is vaak niet dezelfde als deze waar ze naar terugkeren. Ook wordt het plan om ooit terug te keren telkens vooruit geschoven, bij velen blijft het een ‘myth of return’.

De beslissing om terug te keren
Om verschillende redenen besloten een aantal Mongolen toch terug te keren naar Mongolië en doorbraken zo de mythe. Als belangrijkste reden voor hun terugkeer werd vaak verwezen naar hun familie. De meeste migranten hadden hun ouders in Mongolië achtergelaten. Maar wanneer hun vader of moeder oud of ziek  was en verzorging nodig had, voelden de kinderen zich verantwoordelijk. Dit verduidelijkt de  sterke Mongoolse familiecultuur. Een andere belangrijke reden voor terugkeer was de moeilijke leefsituatie van de migranten. Deze moeilijke leefsituatie werd veroorzaakt door het gebrek aan verblijfsdocumenten en de machteloosheid van het wachten op die documenten. Zowel ervaringen in het land van herkomst als ervaringen in het gastland hadden een invloed op de beslissing om terug te keren.

Algemeen werd de beslissing om terug te keren als vrijwillig ervaren, ondanks dat het voor velen de enige keuzemogelijkheid was. De kern van onderstaand citaat geeft weer wat vele Mongoolse terugkeerders aanhaalden.

“Of course it is voluntary, but any other way, I don’t have any other choice, because I have an injury and I cannot work here. My family is there, so I can do nothing here.” (man, 31j)

Ervaringen na terugkeer
Op emotioneel en sociaal vlak werden vooral positieve ervaringen aangehaald. Door de hulp van familie en de moderne communicatiemiddelen, die het eenvoudiger maken om op de hoogte te blijven van de actualiteit in Mongolië, zagen ze hun terugkeer als thuiskomen. De meesten voelden zich door de gemeenschap ondersteund en aanvaard, maar ze voelden zich niet altijd begrepen. De ideeën van de Mongoolse gemeenschap over migratie botsten met de ervaringen van de terugkeerder, zoals volgend citaat verduidelijkt.

 “Soms denken mensen dat ik veel geld heb, maar ik heb niets. Dan denken ze; “Jij hebt niet goed gewerkt in België, jij hebt niets gedaan.” Iedereen denkt dat je veel geld verdient als je naar het buitenland gaat. Mongoolse mensen denken zo, maar het is niet zo.” (man, 23j)

Op economisch vlak verliep de integratie niet zo vlot. Veel van de terugkeerders waren in de eerste plaats gemigreerd omwille van economische redenen, bij hun terugkeer bleek de economische situatie nog niet voldoende verbeterd te zijn. De heropbouw van hun leven ging hierdoor moeizaam. Dus ondanks dat de meesten aangaven zich opnieuw thuis te voelen en liever in Mongolië woonden dan in België, zouden een aantal participanten opnieuw migreren omwille van hun economische situatie.

Einde van de migratiecyclus?
Een aantal migranten haalde dus aan opnieuw te willen migreren, moest de kans zich voordoen. Dit toont duidelijk dat terugkeermigratie slechts een fase is binnen de migratiecyclus. Maar net zoals dit eerder met het idee om terug te keren gebeurde, is het mogelijk dat de beslissing om opnieuw te migreren een mythe wordt. De eerdere migratie-ervaring wordt geïdealiseerd en het plan om opnieuw te migreren wordt telkens uitgesteld. Uiteindelijk kan er gesproken worden van een ‘myth of re-imigration’. Deze bevinding benadrukt het steeds verdergaand proces van de migratiecyclus en toont opnieuw het belang aan van een goeie ondersteuning. Migratie heeft niet altijd een eindpunt, het is de uitdaging om de mogelijkheden ervan te zien en onze maatschappelijke visie en ondersteuning hierop aan te passen.