Van journalist tot moraalridder: rapporteren Vlaamse kranten te eenzijdig rond Europese vluchtelingencrisis?

‘In het vluchtelingendossier beperkt onze pers zich niet tot commentaar op wat anderen doen, ze neemt zelf het voortouw. Ze bepleit nadrukkelijk meer solidariteit.’ Een rake uitspraak van voormalig columnist voor de Standaard, Rik Torfs, op 7 september 2015. Enkele dagen voordien haalde de foto van de verdronken Syrische kleuter, Aylan Kurdi, wereldwijd nog de voorpagina’s. Een onnodige uithaal van Torfs naar de Vlaamse pers of is het pluralisme écht ver zoek?

In september 2015 verscheen in De Groene Amsterdammer kritisch stuk van Anton Jäger over ‘waarom afwijkende meningen in Vlaanderen niet populair zijn’. Enkele weken geleden nog stak het satirische tv-programma De Ideale Wereld de draak met het feit dat de VRT ervan beschuldigd werd te 'links' te zijn, en dus niet alle stemmen in het politieke spectrum aan bod zou laten komen. Acht september schreef Leo Neels voor VRT NWS nog een stuk over de rol van de journalist in de democratische maatschappij. Gaat het hier om een trend die het pluralisme van de pers – en dus indirect het goed functioneren van de democratie – bedreigt? Deze masterproef deed een eerste aanzet om deze mogelijke ontwikkeling wetenschappelijk te onderzoeken.

Te weinig stemmen nefast voor democratie

Een zeker pluralisme in de pers, waarin alle mogelijke meningen en stemmen over een thema aan bod komen, is maatschappelijk belangrijk. De media spelen dan ook een sleutelrol in het publieke debat. Als zij echter te eenzijdig rapporteren en dus maar een beperkt aantal stemmen naar voren brengen, kan er van een debat weinig sprake zijn.

Als “vierde pijler van de democratie” heeft de journalistiek de functie om burgers inzicht te verschaffen in politiek, rechtspraak en samenleving zodat ook zij hun rol in de democratische samenleving kunnen vervullen, bijvoorbeeld door zich aan te sluiten bij maatschappelijke organisaties of door hun stem uit te brengen bij verkiezingen. Als de pers over een bepaald thema te eenzijdig rapporteert, kan de burger geen goed geïnformeerde keuze maken.

Als de pers over een bepaald thema te eenzijdig rapporteert, kan de burger geen goed geïnformeerde keuze maken.

Democratie en media zijn dus niet los te denken van elkaar: als de democratie niet goed functioneert, heeft de journalistiek het vaak moeilijk om onafhankelijk en professioneel te werken, wat menig ondemocratisch regime al aantoonde. Anderzijds is het ook zo dat, als de journalistiek niet goed functioneert, een democratie ook vaak niet volledig mogelijk is.

Van journalist tot moraalridder

Volgens de column van Torfs pleiten Vlaamse journalisten in artikels over de Europese vluchtelingencrisis vooral voor solidariteit, menselijkheid en mededogen. Zo schrijft hij ‘Ondertussen pleit onze pers voortdurend voor meer menselijkheid en mededogen. Voor generositeit, het opgeven van het wederkerigheidsbeginsel, het verlaten van een troosteloos do ut des (Latijn: ik geef met de bedoeling dat jij geeft: nvdr).’ Torfs gaat echter nog verder dan dat en bestempelt de Vlaamse journalisten als echte ‘moraalridders’ die ‘op een vrij gelijklopende manier naar maatschappelijke ontwikkelingen kijken’.

Torfs is niet de enige wetenschapper die zijn bezorgdheid uitte over dit mogelijke ‘eenheidsdenken’. Ook Frank Thevissen, Vlaams communicatiewetenschapper, heeft het in zijn boek De Vierde Macht over een gebrek aan pluralisme. Hij geeft aan dat er voor ‘onverdraagzame’ stemmen in de media geen plaats is, ook deels omdat er een te nauwe band bestaat tussen politici en journalisten. Verder haalt hij het economische aspect aan als mogelijke oorzaak van het gebrek aan pluralisme. De pers zou wel eens enkel die stemmen aan bod kunnen laten komen waarvan ze weet dat ze goede verkoopcijfers garanderen.

Waarden onder de loep

Nieuws kan opgevat worden als een sociale constructie. De journalist kan volgens de methode van deze paper, kritische discoursanalyse, volgens bepaalde taalkundige middelen waarden doordrukken in zijn of haar artikels. Dit onderzoek bekijkt waarden voor de Vlaamse pers in het kader van de Europese vluchtelingencrisis.

De paper bekijkt hoe bepaalde ‘gekleurde’ waarden zoals menselijkheid, solidariteit en mededogen en hun tegengestelden onmenselijkheid, egoïsme en onverschilligheid in artikels van vier verschillende Vlaamse kranten worden geëvalueerd. Alle artikels hebben als thema de Europese vluchtelingencrisis. De vier kranten die onderzocht worden zijn Het Laatste Nieuws, Het Nieuwsblad, De Standaard en De Morgen, de twee meest gelezen populaire kranten en kwaliteitskranten in Vlaanderen. Het onderzoek bekeek of de waarden effectief aan bod kwamen in de artikels, hoe de betreffende journalist of persoon aan het woord de waarde evalueerde en of er over alle kranten heen een trend te bespeuren was in die evaluaties.

Volgens de column van Torfs pleiten Vlaamse journalisten in artikels over de Europese vluchtelingencrisis vooral voor solidariteit, menselijkheid en mededogen.

In het algemeen kregen de “positieve” waarden een wenselijke stempel en de “negatieve” waarden een onwenselijke. Hoewel het onderzoek en de methode te beperkt zijn om een algemene conclusie te trekken, leek er wel een zeker eenheidsdenken op te duiken over alle kranten heen. De meeste kranten evalueerden de waarden op eenzelfde manier.

Teken aan de wand

Hoewel de conclusies van het onderzoek met de nodige voorzichtigheid moeten bekeken worden en op geen enkele manier representatief zijn voor de volledige Vlaamse pers, brengt dit onderzoek toch een belangrijk aandachtspunt naar voren en kan het een startpunt zijn voor verder wetenschappelijk onderzoek naar eenheidsdenken binnen de Vlaamse pers.

Dit onderzoek scherpt ook het besef aan dat met een kritische blik naar de pers kijken geen overbodige luxe is. Zoals ook de literatuur in het onderzoek aangeeft, speelt er toch steeds een zekere subjectiviteit binnen het vak. Voor de lezer is het onontbeerlijk zich hiervan bewust te zijn of worden.

Heeft Torfs dus gelijk in zijn kritische bemerkingen ten opzichte van de Vlaamse pers? Zijn Vlaamse journalisten de nieuwe moraalridders van vandaag de dag? Hoewel dit onderzoek een voorzichtige ‘ja’ zou kunnen opperen, is er nog veel toekomstig onderzoek nodig om hier een sluitend antwoord op te kunnen geven. Eén ding is wel zeker: als dit het geval is, staat er meer op het spel dan enkel het gelijk van Torfs.