De evolutie van het journaal op de openbare omroep in Vlaanderen

Het VRT-journaal in evolutie: een flirt met commerciële grenzen?

Sinds 1987 onderging het VRT-journaal maar liefst zeven vormelijke facelifts. En alsof dat nog niet genoeg was, werd er in de loop der jaren ook grondig gesleuteld aan de inhoud van hét uithangbord bij uitstek van de openbare omroep. Aan de Reyerslaan werden alle middelen bovengehaald om het oubollige imago van het journaal definitief aan de kant te schuiven. De tijd dat het journaal synoniem was met saai, zou voorgoed voorbij zijn… Tegenwoordig lijkt het journaal dan ook gespreksonderwerp nummer één. En dat niet altijd in positieve zin… Maar is het allemaal wel kommer en kwel? Of ziet de evolutie van het journaal er heel wat rooskleuriger uit?

Op 31 oktober 1953 ziet de Vlaamse openbare omroep het levenslicht. De belangrijkste opdracht van de omroep is de Vlaming “op te voeden”. Hierbij speelt nieuwsberichtgeving een niet te onderschatten rol. Op technologisch en financieel vlak staat het toenmalige BRTN-journaal in die periode echter nog nergens. Daar komt slechts met mondjesmaat verandering in. Pas begin jaren ’80 kan het journaal financieel en technologisch z’n mannetje staan. Maar het is niet allemaal rozengeur en maneschijn: eind jaren ’80 verschijnt er een commerciële kaper op de kust. Vanaf 1 februari 1989 staat VTM in de startblokken. Het VRT-journaal moet vanaf dan opboksen tegen een commerciële concurrent.

Sinds de jaren ’80 komen in heel Europa commerciële zenders ten tonele. Allerhande internationale trends en aanpassingsstrategieën hebben er toe geleid dat journaals van openbare zenders geëvolueerd zijn. Termen als vervlakking, verkleutering en popularisering zijn dan ook schering en inslag. Deze communicatiewetenschappelijke achtergrond van de problematiek maakt duidelijk dat de studie van de evolutie van het journaal van de openbare omroep in Vlaanderen niet uit de lucht gegrepen is.

Restyling

Sinds 1987 kent het VRT-journaal dan ook niet minder dan zeven facelifts. Dit komt maar liefst overeen met ruwweg één facelift om de twee jaar. Blijvend innoveren en steeds weer restylen leiden onvermijdelijk tot opmerkelijke inhoudelijke en vormelijke metamorfosen. Aan de hand van een kwantitatieve inhoudsanalyse van een steekproef van 49 journaals, wordt deze evolutie nauwkeurig onderzocht. Deze 49 journaals zijn verdeeld over zeven volledige weken, die zich telkens situeren in de periode vlak vóór en vlak na een facelift. Zo kunnen mogelijke tendensen nauwkeurig geïdentificeerd worden. Grondig onderzoek van deze journaals leidt tot heel wat bruikbare informatie over een aantal vaak geformuleerde hypothesen. Dé hamvraag bij uitstek is natuurlijk of wetenschappelijk onderzoek steun biedt aan allerhande populaire opvattingen omtrent het journaal. Is er sinds de komst van VTM meer soft nieuws aanwezig in het VRT-journaal? Hoe zit het met het politiek nieuws en het misdaadnieuws? Gaan de binnenlandse en Vlaamse berichtgeving voor- of achteruit? En wat met de hoeveelheid negatieve berichten? Is het VRT-journaal oppervlakkiger geworden? Hoe zit het met het gebruik van beelden en rechtstreekse verslaggeving in de nieuwsberichtgeving? En last but not least: is er een evolutie wat betreft taalgebruik en mannelijke dominantie?

Emancipatie

Het VRT-journaal bevat sinds 1987 meer Vlaamse en ook meer binnenlandse nieuwsitems. De komst van VTM in februari ’89 zit daar voor één en ander tussen. VTM besteedt vanaf het prille begin veel aandacht aan nieuws dat dicht bij de mensen staat. De VRT past zijn aanbod binnenlands en Vlaams nieuws hieraan aan.

Hoe zit het met de politieke nieuwsberichtgeving? Sinds de facelift van 7 januari 2002 is de aandacht die besteed wordt aan politiek duidelijk gedaald. De stijging van de hoeveelheid soft nieuws na deze facelift is daar niet vreemd aan. Soft nieuws eist vanaf dan een belangrijke plaats op in het journaal, wat ten koste gaat van andere nieuwsberichtgeving.

Meteen kan overgegaan worden naar de evolutie van de hoeveelheid soft nieuws sinds 1987. De opmerkelijke tendens hierbij is dat sinds de facelift van 7 januari 2002 de hoeveelheid soft nieuws het sterkst is toegenomen. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat het VRT-journaal in die periode in een dip zat. De VRT is er met het aanbieden van meer soft nieuws uiteindelijk in geslaagd opnieuw marktleider te worden.

Gedurende de onderzochte periode zijn ook het aantal vormelijke beeldcomponenten en het aantal live-interventies gestegen. De evolutie die de technologische middelen hebben ondergaan sinds de jaren ’80 zit daar natuurlijk voor één en ander tussen. Het doorzenden van beeldmateriaal vanwaar ook ter wereld wordt, dankzij allerlei satellietverbindingen én het internet, een fluitje van een cent. Ook de totstandbrenging van liveverbindingen met reporters ter plaatse wordt doorheen de jaren op eenvoudige wijze mogelijk.

Wat betreft het negatief getinte nieuws moet gesteld worden dat dit niet is toegenomen. Wanneer echter specifiek gefocust wordt op de hoeveelheid misdaadnieuws, kan gesteld worden dat die wel is toegenomen, en dit vooral sinds de facelift van 1996. Dit hangt mogelijk samen met het uitbarsten van de zaak Dutroux in de zomer van ’96.

Ook oppervlakkige nieuwsberichtgeving heeft sinds de jaren ’90 zijn intrede gedaan. Een mogelijke verklaring hiervoor is de kortere stijl waarmee nieuwsitems behandeld worden in het commerciële landschap. Er worden meer items aangeboden, en er is geen tijd om diep in te gaan op elk van die items. Dan zou het journaal ten slotte uren duren… Duiding en achtergrondinformatie belanden dus binnen het journaal op een laag pitje… wat de oppervlakkigheid van de berichtgeving doet stijgen.

Ten slotte wordt de evolutie van de mannelijke dominantie binnen het journaal kritisch bekeken. En wat blijkt? Zélfs op de drempel van de 21ste eeuw is de vrouwelijke emancipatie wat betreft het journaal van de Vlaamse openbare omroep niet bijzonder groot. De mannelijke dominantie lijkt hardnekkiger dan ooit. Er is dus nog heel wat werk aan de winkel.

Stef Wauters

De stelling dat het journaal zoals we dat vandaag kennen, nauwelijks lijkt op het journaal van de jaren ’80, wordt door het gevoerde wetenschappelijk onderzoek gesteund. Sinds de facelift van 7 januari 2002, lijkt het VRT-journaal wel een echt paradepaardje geworden. Of het inboeten aan journalistieke kwaliteit en inhoud hiermee gerechtvaardigd is, valt sterk te betwijfelen. De opeenvolgende facelifts zorgden wel voor een heuse kijkcijferboost. Waar het VRT-journaal eind jaren ’80 het onderspit moest delven ten opzichte van de commerciële concurrent, scheert het vandaag weer hoge kijkcijfertoppen. De toekomst zal moeten uitwijzen of de VRT marktleider kan blijven op journalistiek gebied. Of zal Stef Wauters er uiteindelijk toch in slagen de kijker voor zich te winnen, en zo de VRT weer in de vernieling helpen?

Een vervolgthesis over de verdere evolutie vanaf 2004 is dan ook een absolute aanrader. Journaals zijn nu eenmaal voortdurend in evolutie. En ook het journaal van de openbare omroep in Vlaanderen ontsnapt – zoals gebleken is – niet aan dit fenomeen…