"De keizer die een schande was." Perceptie van het amoureus leven van keizers Caligula en Heliogabalus

“De keizer die een schande was.”
Seksschandalen van Romeinse keizers

Het intieme leven van machtige, publieke figuren spreekt steeds tot de verbeelding, denk maar aan Berlusconi’s ‘bunga bunga-feestjes’, de kamermeidaffaire van DSK, de tumultueuze relatie van prins Charles en Lady Di, enzovoort. In de oudheid was dit niet anders, het volk speculeerde druk over het seksuele doen en laten van hun keizers. Kranten, televisie en andere media bestonden weliswaar nog niet, maar de wildste geruchten bereikten vlot zelfs de verste uithoeken van het Romeinse Imperium. Enkele antieke schrijvers hebben deze roddels en hun eigen fantasieën opgetekend in een keizersbiografie. Het seksuele gedrag van de Romeinse keizers Caligula en Heliogabalus en de gangbare visie op seksualiteit vormen het onderwerp van mijn masterthesis.

“De keizer die een schande was.” Dit harde oordeel velde antieke auteur Herodianus over Heliogabalus, vandaag voor het grote publiek volstrekt onbekend, maar in de ogen van de Romeinen één van de meest perverse keizers. Een gelijkaardig verdict viel te beurt aan de ‘krankzinnige’ Caligula. “Hij spaarde noch zijn eigen kuisheid, noch die van anderen”, aldus biograaf Suetonius.

Overspel als norm

Een keizer bleef best langdurig getrouwd en monogaam om te vermijden dat hij werd beschuldigd van afwijkend gedrag. ‘Tot de dood ons scheidt’ was het geldende huwelijksideaal. Maar Caligula en Heliogabalus huwden, scheidden en hertrouwden dat het een lieve lust was: beiden stapten maar liefst vier keer in het huwelijksbootje in ongeveer evenveel jaar. Een echtscheiding was nochtans toegestaan, althans op initiatief van de man, mits grondige reden. Je vrouw gewoon beu zijn, zoals in het geval van Caligula’s derde huwelijk, was echter onaanvaardbaar. Volgens de geruchtenmolen had Caligula zelfs intiem contact met zijn eigen zussen. Het plegen van incest was echter een zwaar taboe in de Romeinse samenleving en ten strengste verboden.
Zowel Caligula als Heliogabalus waren notoire overspelige echtgenoten. Caligula zou met zowat half vrouwelijk Rome het bed gedeeld hebben, terwijl Heliogabalus echtbreuk pleegde met vrouwen én mannen. De vele buitenechtelijke relaties van de heersers waren echter helemaal geen schandaal, overspel was normaal en algemeen aanvaard. Weliswaar gold dit enkel voor mannen, ontrouw door echtgenotes was volstrekt onacceptabel. Het maakte voor de Romeinen trouwens geen verschil of mannen (overspelige) seks hadden met vrouwen of met mannen. Uit mijn onderzoek is dan ook gebleken dat beide keizers door de antieke auteurs niet bekritiseerd werden op het plegen van overspel, wel op de frequentie ervan. Veelvuldig overspel strookte immers niet met het Romeinse ideaal van matigheid. Overspel met een getrouwde vrouw werd eveneens afgekeurd. Volgens de bronnen nam Caligula tijdens zijn banketten regelmatig een gaste mee naar zijn slaapkamer om na de daad voor de hele zaal te vertellen of de vrouw goed in bed was of niet. Dit alles in het bijzijn van haar echtgenoot.

Keizer speelt prostituee

Caligula en Heliogabalus vertoefden geregeld in het gezelschap van zowel vrouwelijke als mannelijke prostituees. Uit mijn analyse bleek dat de bevolking een ambigue houding aannam tegenover prostitutie. Enerzijds hadden ze een afkeer van die ‘vuile hoerenkoten’, maar anderzijds was bordeelbezoek toegestaan. Dus overtraden Caligula en Heliogabalus geen morele regels. Maar ze richtten ook een eigen bordeel op, dit zelfs in het keizerlijke paleis. Daardoor behoorden de heersers tot de categorie van bordeeleigenaars, en die hadden een zeer slecht imago. Caligula dwong aristocratische vrouwen en kinderen zich te prostitueren in zijn bordeel, wat niet in goede aarde viel bij het volk. Maar Heliogabalus zorgde voor een nog grotere schokgolf, want hij prostitueerde zichzelf. Zowel in zijn paleisbordeel als in prostitutiehuizen in Rome verdreef hij soms de hoeren om hun plaats in te nemen.

‘Homoseksuele’ keizers

Caligula en Heliogabalus hadden meermaals seks met mannen. Wij zouden hier de term ‘homoseksueel’ op plakken, maar in de oudheid kende men dit woord noch het concept erachter. Meer nog, het geslacht van de seksuele partner was van geen enkel belang, wel de rol die iemand speelde tijdens de geslachtsgemeenschap. Hierbij werd het onderscheid gemaakt tussen actief en passief, oftewel de penetrerende rol, bedoeld voor mannen, en de ontvangende rol voor vrouwen. Het was dan ook heel normaal voor een Romeinse man om het bed te delen met vrouwen én mannen, tenminste, zolang hij de actieve rol op zich nam. En hier wringt het schoentje, want Caligula en Heliogabalus werden meermaals beschuldigd van passiviteit. Bovendien werden passieve mannen niet als ‘echte venten’ beschouwd, maar als verwijfd. In de biografieën van Heliogabalus wordt veel aandacht besteed aan diens vele man-manrelaties. Hij had zelfs speciale verkenners aangesteld die in Rome op zoek moesten naar nieuwe mannelijke partners, bij voorkeur groot geschapen. Passief gedrag was aanstootgevend en moreel onaanvaardbaar, en de auteurs laten hun afgrijzen dan ook duidelijk blijken. Heliogabalus ging nog een stap verder door zelfs te trouwen met een man. In dit huwelijk wordt de keizer door de biografen expliciet als vrouw aangeduid: hij was de bruid, de koningin en zou zelf liefst met “dame” aangesproken worden. Het ‘homohuwelijk’ op zich was niet zozeer het grote probleem in de publieke opinie, wel het feit dat één van de twee heren de vrouw in de relatie speelde. Daarenboven droegen Caligula en Heliogabalus soms vrouwenkleren en make-up, en zou Heliogabalus zelfs een geslachtsoperatie overwogen hebben. Dit alles paste niet in de sterk masculiene Romeinse maatschappij.

Rare jongens, die Romeinen

Stelden de Romeinse keizers daadwerkelijk schandelijke seksuele daden? Deze vraag zal nooit een betrouwbaar antwoord kennen. Daarom onderzocht ik de manier waarop de twee keizers werden geportretteerd. Heliogabalus werd door de heersende vooroordelen gezien als een decadente, verwijfde en perverse oosterling, alleen al omdat hij van Syrische origine was. Verder vielen Caligula en Heliogabalus volgens de literaire modellen in de categorieën ‘slechte keizer’ en ‘tiran’. Daardoor werden typisch geachte tirannieke eigenschappen aan hen toegeschreven, zelfs zonder enige bewijsgrond. Dit leverde hen heel wat imagoschade op, niet alleen in de oudheid, maar ook nog tot op de dag van vandaag. Bij het lezen van de vele seksverhalen over Caligula en Heliogabalus is één gedachte nooit veraf: rare jongens, die Romeinen.