De kwakwaka'wakw potlach. Dansen voor een eigen toekomst.

Vlaamse Scriptieprijs Fonds Pascal Decroos 2003

Artikel ingeleverd door
Liesbeth Van Criekingen

De Kwakwaka’wakw potlatch. Dansen voor een eigen toekomst.

Wanneer een toeristische brochure omtrent Canada opengeslagen wordt, springen steeds opnieuw dezelfde beelden voor het oog: uitgestrekte landschappen waarin een kanotocht je terug dicht bij de natuur brengt, skiheuvels om u tegen te zeggen, een ontmoeting met walvissen, ruiters omgeven door bevers. Kortom, een waaier aan outdooractiviteiten waar de uitbaters in onze Belgische Ardennen slechts kunnen van dromen. In de geest van velen staat een trip naar Canada dan ook gelijk aan één ding: de weidse natuur. De laatste jaren kent het uitgestrekte land echter ook een nieuwe attractiepool: de inheemse bevolkingsgroepen.

Vandaag profileert Canada zich als één der meest multiculturele staten ter wereld. De smeltkroes van culturen vormt als het ware haar eigen nationale identiteit. Aziaten, Afrikanen, Europeanen; elk van hen is een onderdeel van de Canadese natie. Deze 'eenheid in verschiedenheid' wordt eveneens van overheidswege bekrachtigd. Tijdens de feestelijkheden ter gelegenheid van het 50-jarig jubileum van koningin Elizabeth II, stond de veelheid van culturen in Canada centraal. Het koningshoofd werd begroet door Chinese draken, Ierse volksdansen en inheemse artefacten. In tegenstelling tot de koloniale tijd vormen de indianen of First Nations geen smet meer op het Canadese blazoen. In de internationale luchthaven van Vancouver beklemtonen grootse inheemse kunstwerken de aanwezigheid van Canada’s oorspronkelijke bevolking. Doorheen de provincie British Columbia wordt de toerist uitgenodigd om nader kennis te maken met de authentieke bewoners van het land. Begeleide tochten, musea, dansvoorstellingen spelen elk de inheemse troef uit.

Deze prominente, positief getinte aanwezigheid van de First Nations in het toeristische straatbeeld en in het officiële discours staat echter in schril contrast met hun vaak schrijnende dagelijkse situatie. De erfenis van de koloniale onderdrukking laat immers nog steeds een duidelijke stempel na op de verhoudingen tussen de First Nations en de overige Canadese natie. Tot op vandaag verkeert de meerderheid van de oorspronkelijke bewoners van het land in een tweederangspositie. Statistieken wijzen op hun schrijnende situatie: hoog sterftecijfer, lage scholingsgraad, hoge werkloosheid, …. Weinige Canadezen zijn zich bovendien bewust van het historisch onrecht dat de indianen werd aangedaan en nog minder van de hedendaagse gevolgen ervan. Het algemeen begrip ten aanzien van inheemse eisen als teruggave van traditionele gronden, vraag tot vergoedingen, autonoom bestuur en erkenning is dan ook klein. Binnen het Canadese lappendeken ijveren de inheemse volkeren reeds decennialang voor dergelijke claims. Teneinde hun situatie te verbeteren en hun toekomst in eigen handen te nemen, wordt vandaag een beroep gedaan op culturele herwaardering. De strijd voor erkenning heeft immers niet enkel op politiek vlak plaats, maar vindt ook een bondgenoot in het affirmeren van de culturele eigenheid. De diepe wonden die de koloniale onderdrukking heeft nagelaten dienen vandaag geheeld te worden. Eén van de aangewende manieren bestaat in het heropwaarderen van het zelfbeeld. In de huidige geglobaliseerde wereld gaat de homogenisering bovendien hand in hand met de benadrukking van het Eigene, van het unieke. Wereldwijd steken nationalismen en etnische gevoelens opnieuw sterk de kop op.

Voor de Kwakwa'kawakw, één van Canada's First Nations, vormt de potlatch het uithangsbord bij uitstek van de culturele eigenheid. De potlatch is een traditionele ceremonie op de Northwest Coast (British Columbia) waarbij titels en privileges van generatie op generatie worden doorgegeven. Een 'chief' of gastheer nodigt anderen van heinde en ver uit teneinde de bezittingen van diens familie te getuigen. Zodoende worden deze gelegitimeerd. In het traditionele bighouse wordt, gekleed in ceremoniële kledij, via de dansvloer de familiale geschiedenis en de zogenaamde 'Box of treasures' getoond. Dit gebruik gaat terug tot de tijd waarin geen gebruik gemaakt werd van het schrift, maar alles via mondelinge overlevering bewaard werd. De dansen, waaronder de befaamde hamat’sa, en talrijk uitgedeelde giften die zo kenmerkend zijn voor het gebeuren, wekten reeds de fascinatie op van de eerste blanke immigranten. De beschrijvingen en interpretaties van deze ceremonie zijn dan ook niet op één hand te tellen. Binnen de antropologie alleen al zijn tal van theorieën in omloop.

Onder invloed van de missionarissen en vooruitgangsstrevers werd de ceremonie destijds als een duivels teken ervaren. De potlatch werd terecht als de basis van het traditionele genealogische systeem gezien. Zodoende diende zij met de grond gelijk gemaakt te worden. De koloniale focus op de potlatch resulteerde dan ook in een jarenlange verbanning van de potlatch. Via het uitvaardigen van een anti-potlatch wet trachtte de koloniale overheid de inheemse weerstand ten opzichte van de koloniale 'vooruitgang' te kelderen. De uitvoering van de wet schoot haar doel echter voorbij. De potlatch verdween niet, maar ging ondergronds. De Kwakwaka’wakw pasten hun eeuwenoude ceremonie aan de omstandigheden aan. Na de schrapping van de wet in 1951 keerde zij geleidelijk terug boven water. Na enkele jaren van voorzichtigheid is de potlatch heden ten dage opnieuw volledig terug.

Voor de hedendaagse generaties vormt de potlatch als het ware een bron van identiteit en zelfrespect. De ceremonie bewerkstelligt niet enkel een persoonlijk gevoelen van trots, maar plaatst deze evenzeer in een bredere context. Bij de Kwakwaka'wakw staat traditioneel de familie centraal. Een potlatch laat alle familieleden dan ook samensmelten tot één hecht team. Op lokaal vlak is dit familiale karakter ongetwijfeld één van de belangrijkste factoren van een potlatch. In toenemende mate is er echter tevens sprake van een hogere verbondenheid: als stam, als clan, als etnie én als natie. De potlatch vormt onmiskenbaar de tastbare link met het traditionele verleden, met de eigen geschiedenis. Beide zijn fundamenteel in de opbouw van een culturele eigenheid, van een positieve culturele (her)bewustwording. Zij zijn belangrijke bouwstenen die de weg naar een betere toekomst openstellen voor de First Nations.

Toen ik tijdens mijn veldwerk een hotellobby binnenstapte werd mijn aandacht getrokken door een beeld dat twee indianenkinderen voorstelde. Dit tafereel had de naam Children of the past meegekregen. Vooral de twee laatste woorden konden mijn glimlach niet onderdrukken.  In het algemene denkbeeld worden First Nations of indianen vaak als een gegeven uit lang vervlogen tijden beschouwd of voornamelijk negatief ingevuld. Vele eigenschappen van de Children of the past, waaronder de uiterlijke, vormen een afgesloten hoofdstuk. Tal van andere leven niettemin wel degelijk verder, zij het in een nieuw postkoloniaal kader en met talrijke ondergane veranderingen. De culturele eigenheid is hierbij het vehikel bij uitstek voor de zoektocht naar een eigen plaats binnen de Canadese natiestaat. De hedendaagse Kwakwaka'wakw potlatch is daar een belangrijk symbool van. De Children of the past  vormen in de hedendaagse context zodoende ook de Children of the future.