De rol van de tolk Vlaamse Gebarentaal in 3D

Tolken in 3D: kan het?

Wie zijn ze? Wat doen ze? Wat drijft hen?

Reeds in 1945 was hun aanwezigheid tijdens de Neurenberg-processen van onschatbare waarde en ook in de geglobaliseerde wereld van vandaag zijn ze een onmisbare schakel: tolken zijn de bruggenbouwers tussen mensen die elkaars taal en cultuur niet kennen.

Een Europese top, een vakbondsvergadering of een consultatie bij de huisarts? Een tolk is van vele markten thuis. In de meest uiteenlopende situaties neemt hij de taalbarrières weg en zorgt er zo voor dat verschillende partijen die elkaars taal niet beheersen toch probleemloos met elkaar kunnen communiceren.

Tolken, is dat enkel maar tolken?

Dat tolken er zijn om boodschappen van de ene taal naar de andere taal om te zetten (en vice versa) lijkt de logica zelve. Uit onderzoek blijkt echter dat zij zich vaak niet tot hun ‘vertaalopdracht’ beperken. Een tolk blijkt immers ook verantwoordelijk te zijn voor de coördinatie van het gesprek tussen gesprekspartners: hij bepaalt wie er mag spreken of wie net niet, hij legt aan de gesprekspartner uit wat de andere gesprekspartner precies bedoelt of signaleert aan de gesprekspartner dat de andere gesprekspartner hem niet begrijpt.

Daarnaast zorgt de unieke sociale en culturele positie van tolken ervoor dat zij soms uit hun ‘vertaalrol’ (moeten) stappen. Tolken werken altijd tussen twee werelden die van elkaar verschillen in normen en waarden. Is het aan de tolk om de gesprekspartners hierop te wijzen en op te treden bij conflicten die ontstaan in het gesprek, omdat gesprekspartners onvoldoende kennis hebben van elkaars cultuur? Kan van een tolk verwacht worden dat hij de anderstalige cliënt wijst op zijn rechten, wanneer de tolk merkt dat deze geschonden worden door de andere partij?

Tolken versus deontologie: een ethisch conflict

Beroepscodes schrijven voor dat tolken zich strikt neutraal en objectief moeten opstellen tijdens het uitoefenen van hun beroep. In de praktijk blijkt dit nauwelijks haalbaar. Onderzoek toonde reeds aan dat de tolk de coördinatie van het gesprek op zich neemt en door omstandigheden soms uit zijn rol als tolk stapt. Maar bovenal blijft een tolk een mens en is hij geen machine die zijn gevoelens, vooroordelen en verwachtingen zomaar kan uitschakelen. Automatisch vormt hij een eigen mening over de gesprekspartners en oordeelt hij over hun intenties of over het waarheidsgehalte van hun woorden. Soms zorgen emotionele situaties ervoor dat een tolk onmogelijk als een neutrale persoon kan toekijken en als mens zich verplicht voelt om in te grijpen, hoewel de deontologische richtlijnen hem als niet-betrokken tussenpersoon omschrijven.

Een aparte rol weggelegd voor tolken… gebarentaal

Hoewel ze vaak over het hoofd gezien worden, worstelen ook gebarentaaltolken (in Vlaanderen: tolk Nederlands – Vlaamse Gebarentaal/ Vlaamse Gebarentaal – Nederlands ) met de grenzen van hun rol. Gebarentaaltolken brengen communicatie tot stand tussen horende en dove gesprekspartners. Meestal tolken zij tussen een gesproken taal en een gebarentaal, maar ook tolken tussen twee gebarentalen is mogelijk.
Net als tolken voor gesproken talen zijn gebarentaaltolken in diverse contexten werkzaam: conferenties, openbare dienstverlening, media,…

De rol van gebarentaaltolken is echter een veelbesproken onderwerp binnen de tolkwetenschap.  De afgelopen decennia onderging deze rol immers zoveel wijzigingen dat tot op vandaag veel onduidelijkheden bestaan over de precieze invulling ervan. Deze onduidelijkheden zorgen niet enkel voor problemen bij de gebarentaaltolken, maar ook bij hun cliënten, en dit zowel op professioneel als ethisch niveau.

Op naar tolken in 3D?

Llewellyn-Jones en Lee stellen daarom een volledig nieuwe benadering voor van de rol van de tolk (en in het bijzonder voor de gebarentaaltolken);  de bestaande rol van de tolk lijkt immers niet toereikend. Volgens hen bestaat er geen one-size-fits-all approach en moet de rol van de tolk volledig herzien worden. Ze zijn er daarom van overtuigd dat een tolk niet één rol aanneemt, maar tijdens het uitoefenen van zijn beroep binnen een rolruimte beweegt. Die ruimte wordt begrensd door drie assen: presentation of self (hoe presenteert de tolk zichzelf?), interpreter-participant alignment (in welke mate stemt de tolk zich af op de gesprekspartners?) en interaction management (in welke mate stuurt de tolk het gesprek?). Deze ruimte is bovendien dynamisch van aard, omdat een tolk tijdens een gesprek verschillende rollen kan aannemen.
Door de verschillende acties van een tolk te plotten op deze drie assen, wordt een driedimensionale ruimte gecreëerd die door de onderzoekers de rolruimte van de tolk genoemd wordt. Het plotten gebeurt op basis van criteria die door de onderzoekers beschreven worden.

Mijn onderzoek heeft zich toegespitst op operationaliseerbaarheid van het model: is het mogelijk om dit model toe te passen en slaagt het er daadwerkelijk in de rol van de tolk definiëren? Op basis van de rollenspelen die ik organiseerde en analyseerde besloot ik dat het 3D-model nog niet helemaal op punt staat. De criteria voor de assen zijn nog niet voldoende duidelijk, waardoor het plotten op de assen nog te subjectief verloopt. Toch ben ik van mening dat dit model een belangrijk instrument kan zijn voor tolken om een beter beeld te krijgen van de rol die ze spelen tijdens een interactie. Met dit 3D-model kunnen ze immers hun eigen gedrag analyseren aan de hand van de aangereikte criteria en kan mogelijk de rol van de tolk al gedeeltelijk ontsluierd worden.