De Verenigde Staten van Europa: de eindbestemming van het Europese project?

“Een schip dat zijn bestemming niet kent heeft tegenwind.” Deze uitspraak van de Romeinse filosoof Seneca legt de vinger op de Europese wonde. Wat is de Europese Unie vandaag en wat is haar eindbestemming? Een duidelijk antwoord is niet voorhanden. Het Hof van Justitie van de Europese Unie duidt de Unie vandaag aan als ‘sui generis’. Een moeilijk woord om te zeggen dat de Europese Unie met niets vergeleken kan worden en een unicum in deze wereld is. En wat is dan de eindbestemming van het Europese schip? Ook hier is geen duidelijk antwoord voorhanden. De Europese verdragen vermelden enkel “een proces van totstandbrenging van een steeds hechter verbond tussen de volkeren van Europa”. In de media en de politiek worden vaak de termen ‘De Verenigde Staten van Europa’ en ‘Europese superstaat’ gebruikt om de eindbestemming te omschrijven. Maar kan de Europese Unie de vorm van een staat aannemen? Dit heb ik onderzocht in mijn masterproef, ingediend voor het behalen van de graad master in het internationaal en Europees recht.

Een Europese staat: de optelsom van een grondgebied, een bevolking, een effectief gezag en soevereiniteit

Het begrip ‘staat’ is een internationaalrechtelijk concept. Entiteiten dienen aan verschillende kenmerken te voldoen om als een staat naar internationaal recht te worden beschouwd. Een universele definitie is echter niet voorhanden. De kenmerken verschillen van rechtsgeleerde tot rechtsgeleerde en ondergingen een evolutie doorheen de tijd. De term ‘staat’ draagt dan ook een hele geschiedenis met zich mee wat het interessant maakt om de hierboven vermelde termen, gebruikt in Europese middens, te ontleden vanuit het internationaal recht.

Na het bestuderen van de verschillende definities koos ik ervoor om volgende kenmerken te toetsen aan de Europese Unie: een grondgebied, een bevolking, een effectief gezag en soevereiniteit. Het is voornamelijk het concept soevereiniteit dat beschouwt wordt als het struikelblok van de EU. Het overdragen van soevereiniteit of beslissingsmacht tast de lidstaten in hun diepste binnenste aan.

Een Europees grondgebied

Een eerste klassiek criterium om als staat te worden beschouwd, is het grondgebied. Dit is het gebied waarop de onafhankelijke overheid haar activiteiten zal ontplooien. Het bevat zowel de oppervlakte, de ondergrond als het luchtruim en eventueel een aantal zeemijl. De Europese Unie beschikt over een grondgebied van 4 482 000 km². Het feit dat een lidstaat de Europese Unie zou wensen te verlaten of een staat wenst toe te treden, heeft geen effect op het “staat-zijn”. Bij wijze van voorbeeld kan respectievelijk verwezen worden naar het Verenigd Koninkrijk en Bosnië-Herzegovina. Kortom, de Europese Unie beschikt over het eerste kenmerk.

De Europese Burgers

Het tweede bestanddeel waarover een entiteit dient te beschikken om als een staat te kunnen worden beschouwd, is een bevolking. De EU had op 1 januari 2015, 508 450 856 inwoners. Wanneer we dit vergelijken met andere staten, blijkt dat de Unie na China en India over de meeste inwoners ter wereld beschikt. Om beschouwd te worden als de permanente bevolking van een staat is het niet noodzakelijk om de nationaliteit van een staat te verwerven. Dit is namelijk een gevolg van het “staat-zijn” en geen bestanddeel. In dit kader kan verwezen worden naar het Europees burgerschap dat de Unie toekent aan eenieder die de nationaliteit van een lidstaat van de Unie bezit. Op dit vlak gedraagt de Unie zich met andere woorden als een staat.

Een effectief gezag

Wat betreft het kenmerk gezag diende een opdeling gemaakt te worden tussen het gezag op zichzelf, waarmee de institutionele structuur wordt bedoeld, en het effectieve karakter hiervan. De Unie past niet in de klassieke gezagsstructuren. Ze is geen internationale organisatie en beschikt zowel over federale als over confederale kenmerken. Deze unieke structuur staat het “staat-zijn” van de Europese Unie echter niet in de weg. De vorm waarin het gezag wordt uitgeoefend is niet van belang om als een staat te worden beschouwd. Een tweede element dat diende te worden besproken onder dit kenmerk is de effectiviteit van het gezag. Heeft het gezag met andere woorden uitwerking op het Europese grondgebied over de Europese bevolking? Het Europese beleidsniveau oefent daadwerkelijk gezag uit. Dit wordt bewerkstelligd door de principes van directe werking, voorrang van het Europees recht ten aanzien van het nationaal recht, enz.

De soevereiniteit: een Europese staat als kers op de taart

Soevereiniteit of hoogste gezag, is een van de oudste concepten van het internationaal recht, maar toch mag niet uit het oog worden verloren dat het geflankeerd wordt door een politieke dimensie. Het werd meerdere malen gebruikt als juridische grondslag voor de verwerving van meer macht. Het is de externe dimensie van het concept dat beschouwd wordt als de soevereiniteit naar internationaal recht. Dit houdt in dat de functies van een staat kunnen worden uitgeoefend zonder inmenging van buitenaf. Het staat tegenover de interne soevereiniteit, die betrekking heeft op de entiteit die binnen de grenzen van de staat over de beslissingsmacht beschikt. De Europese Unie beschikt over externe soevereiniteit wanneer we haar beschouwen als een multi-level governance, met andere woorden als het geheel van het Europese beleidsniveau en de beleidsniveaus binnen de lidstaten.

Extern is de Europese Unie soeverein en aangezien ze ook over de vorige kenmerken beschikt, kan er worden geconcludeerd dat de EU een staat is. Het enige wat nog dient te gebeuren om een Europese staat te creëren, is een politieke beslissing. Maar, dit blijft uit. De huidige Europese Unie kan vergeleken worden met een koppel dat zich gedraagt als een gehuwd stel, maar haar huwelijksgeloften niet aflegde. En juist deze geloften geven aan de buitenwereld het signaal: “Wij horen samen”. Het creëert zekerheid en dit is wat ontbreekt bij de Europese Unie. Er dient luidop te worden gezegd: “Wij horen samen, wij zijn een staat en vormen één blok in de internationale gemeenschap”. Vandaag is dit niet zo. De lidstaten zitten in een tweestrijd met zichzelf. Ze zien de voordelen van de Europese Unie, maar willen hun eigen identiteit (lees: soevereiniteit) hier niet voor opgeven.