De verhalen achter de krantenartikels over de Belgische multiculturele samenleving.

Lezer, echt niet geïnteresseerd in complexe verhalen?

Onderwerpen die de lezers interesseren en die dicht bij hun persoonlijke leefwereld staan, doen hen een bepaald dagblad lezen. Dat is wat krantenmakers uit marktonderzoek onthouden. Jullie willen vooral de essentie van gebeurtenissen kennen en zijn (meestal) niet geïnteresseerd in lange complexe verhalen, denken de meeste journalisten. En dus komen die niet in geuren en kleuren in de krant.

Maar dat is niet de enige reden. Wist je dat krantenmakers onder invloed van een sterke herhalingsvrees werken en daarom de achterliggende redenen van complexe gebeurtenissen niet nieuwswaardig vinden? Ze zeggen daarmee onrechtstreeks dat jullie die houding van hen verwachten.

Dat ontdekte ik na enkele maanden als onderzoeker te hebben vertoefd op de redactie van de Vlaamse kranten Het Nieuwsblad en Het Volk. Met het eindwerk net achter de rug en een diploma Communicatiewetenschappen op zak, sta ik voor een nieuwe uitdaging: mijn puberdroom waarmaken. Ik zou graag journaliste worden, een goede journaliste…

Waarom ik dan niet voor een praktijkgerichte journalistieke opleiding heb gekozen? De vakken binnen de richting Communicatiewetenschappen lieten me toe om meer te weten te komen over de situatie waarin mediaorganisatoren, journalisten en hun doelpubliek(en) verkeren: de samenleving met al haar politieke, sociale, culturele en economische uitdagingen.

Die situaties zijn de basis voor de discussies over de kwaliteit van krantenartikels. Hoe worden artikels het best geschreven? Een duidelijk antwoord bestaat niet. Elke krant heeft daar haar eigen opvattingen over en legt haar eigen accenten. Een krant moet verkopen om te kunnen overleven. Daarom is informatie over de wensen, interesses en levensstijl van (mogelijke) lezers zo belangrijk voor journalisten en hun bazen.

Zo is geweten dat krantenlezers vooral zo snel mogelijk willen weten wat er wanneer en waar is gebeurd en over wie het gaat. In tweede instantie zijn ze geïnteresseerd in hoe het is kunnen gebeuren en soms - als ze nog tijd hebben - in waarom het is kunnen gebeuren. Voor de (dagelijkse) opgejaagde werkmens moet het snel en efficiënt gaan. Een journalist probeert daar zo veel mogelijk op in te spelen door hoofdzakelijk over concrete feiten te schrijven. Want, wat is er verkeerd met te geven wat de lezer wil, niet waar?

Maatschappelijke complexiteit

Vanuit een maatschappelijk oogpunt is het relevant om daar bij stil te staan. De samenleving en de wereld zijn heel complex. Het zijn abstracte fenomenen die zichtbaar worden door uitingen van allerlei (machts)relaties eigen aan tendensen. Uitingen die wij gebeurtenissen noemen. Er is niet zo iets als een waarneembare samenleving. We kunnen die enkel concreet beschrijven met voorbeelden of kenmerken. Maar om de werkelijkheid beter te begrijpen, is kennis over de complexe maatschappelijke context nodig.

Journalisten beseffen dat het gros van hun werk routine is. Hun leven verschilt niet met die van jullie in die zin dat het ook voor hen belangrijk is om efficiënt en snel te werken op de redactie. De krant moet op tijd klaar zijn. Omdat het een dàgblad is, maken journalisten er een punt van om zich hoofdzakelijk toe te spitsen op recente gebeurtenissen met pasklare antwoorden op de vragen: wie, wat, waar, wanneer, waarom en hoe, en niet op complexe materies zoals tendensen of fenomenen. Want, daarom koopt de lezer de krant…in de eerste plaats.

De onderwerpen waarover een artikel wordt geschreven wordt gekozen door de agendaplanners. Een journalist kan wel ideeën aanbrengen, maar de uiteindelijke beslissing ligt bij de mensen die de nieuwsselectie doen. Het gaat zelfs nog verder: agendaplanners beslissen uiteindelijk over de grootte en plaats van de artikels in de krant, én soms zelfs over de informatie die erin moet worden opgenomen.

Eén van de belangrijkste resultaten van dit onderzoek is dat hoe meer voorkennis journalisten hebben over een onderwerp of thema, hoe sterker ze de agendaplanners kunnen overtuigen om zelf de lengte van het artikel te kiezen en de informatie die ze in een artikel willen verwerken. De inspraak van de journalisten wordt met andere woorden bepaald door de specifieke overlegrelatie tussen hen en de agendaplanners.

Herhalingsvrees

Anderzijds is het verkeerd te denken dat meer autonomie voor de journalisten zou leiden tot heel andere krantenartikels. Het is verrassend hoe de herhalingsvrees zo sterk aanwezig is op alle beslissingsmomenten bij het maken van artikels. Heeft u al gemerkt dat in een titel en boventitel nooit dezelfde kernwoorden worden gebruikt, maar wel synoniemen? Of dat eerste zin inleiding nooit hetzelfde vertelt als de titel(s) of de titels onderling? Dat zijn de meest zichtbare uitingen van de grote herhalingsconsensus. Maar die is er ook bij het opzoeken en selecteren van informatie en onderwerpen.

Zo gaan de journalisten in dit onderzoek ervan uit dat het steeds opnieuw uitleggen van complexe verhalen of tendensen niet kan. Niet omdat er niet genoeg plaats in de krant is, maar omdat krantenmakers het vanzelfsprekend vinden dat het niet hoort dezelfde informatie vandaag te publiceren die een andere krant gisteren bracht. Herhaling van wat al eerder werd gepubliceerd in de eigen krant wordt ook vermeden: het is geen nieuws.

Daarom werken journalisten rond een focus, het belangrijkste nieuwselement in een artikel of het antwoord op de vraag: wat is er gebeurd? Het hoeft niet de gebeurtenis op zich te zijn, maar het kan een nieuw gegeven zijn over de gebeurtenis. Die focus is dan het vertrekpunt voor de informatieverzameling en de keuze van bepaalde bronnen. Journalisten zoeken heel gericht naar concreet afgebakende antwoorden of opmerkingen.

Democratische journalisten

Hoewel journalisten zelf de complexiteit van een gebeurtenis begrijpen, verwerken ze die sociale, politieke of economische context niet uitvoerig in hun artikels als ze een beeld hebben van lezers die de krant kopen om op de hoogte te zijn van actuele gebeurtenissen, en niet om zich daarin te verdiepen. Achtergrondinformatie is dan niet het uitleggen van de achterliggende complexe verbanden die leiden tot een gebeurtenis, maar zijn details die heel dicht aanleunen bij het nieuws zelf.

Omdat zo een houding tendensen zelden als nieuwswaardig beschouwt, komen lezers slechts een deeltje van grote verhalen te weten: de gebeurtenissen. Ze kunnen dus de werkelijkheid niet goed, of zeker niet volledig, begrijpen.

In een democratie waar een belangrijke rol voor de pers is weggelegd, lijkt het voor kranten met die opvattingen onmogelijk om haar lezers bewust te maken van hun plaats in de samenleving. En dat is een eerste vereiste om echt inspraak te hebben in hun eigen situatie. Meewerken aan een meer democratische pers is niet enkel een uitdaging voor journalisten, maar ook voor jullie. Want, lijken lezers net niet ongeïnteresseerd in tendensen en complexe thema’s, omdat ze de waarde van die soort achtergrondkennis onderschatten?

Sara Jasmes