De wijziging van de mini-instructie zoals vooropgesteld door het Justitieplan van minister Geens Gevolgen voor het ambt van de onderzoeksrechter

De verdwijning van het ambt van onderzoeksrechter?

Bij het uitwerken van zijn Justitieplannen kreeg Minister van Justitie Koen Geens in 2015 de onderzoeksrechter in het vizier: om de werklast van deze rechters te verlagen, voorziet hij de verruiming van de mini-instructie, een rechtsfiguur die sedert 1998 in ons Belgisch strafprocesrecht de uitvoering van ingrijpende onderzoekshandelingen ook mogelijk maakt in het opsporingsonderzoek.[1]

De evolutie van de mini-instructie, van zijn ontstaan tot zijn toekomstplannen vandaag, geeft perfect weer hoe het ambt van de onderzoeksrechter geëvolueerd is gedurende de voorbije 200 jaar. Het ambt van onderzoeksrechter staat steeds opnieuw ter discussie: voor de Wet Franchimont in 1998 weerklonk dat de onderzoeksrechter over een te uitgebreid bevoegdhedenpakket beschikte, wat risico op machtsmisbruik met zich meebracht. De tweeledige functie van de onderzoeksrechter, als lid van het politiewezen en als magistraat, werd eind jaren ‘90 door deze wet afgezwakt.

De bedoeling was daarna verder te evolueren naar de figuur van de rechter van onderzoek. Met het plan van Minister Geens zou deze evolutie een nieuwe doorstart kunnen nemen.

Rechter van onderzoek
De figuur van rechter van onderzoek kent een aantal pluspunten. Ten eerste  kan hij zich volledig toeleggen op zijn rechterlijke taak vermits hij niet meer de dagelijkse leiding over het onderzoek hoeft te voeren.  Een tweede voordeel is dat er geen verschil meer wordt gemaakt tussen opsporings- en gerechtelijk onderzoek, waardoor elke strafzaak op basis van dezelfde regels beoordeeld wordt.

Doch, dit eenduidig systeem kent eveneens enkele minpunten. Zo moet er ten eerste rekening worden gehouden met het feit dat het parket dan de opsporingsfuncties zou vervullen. Volgens sommige bronnen kan dit mogelijk een risico inhouden voor de onpartijdigheid van het onderzoek, aangezien het parket de vervolgende partij is.

Ten tweede moet er aandacht besteed worden  aan de eerbiediging van het principe van de scheiding der machten. Het parket of openbaar ministerie is namelijk een orgaan van de rechterlijke macht dat tegelijk deel uitmaakt van de uitvoerende macht.  Wanneer het parket wetgeving interpreteert en de strafvordering uitvoert op bevel van de overheid,  maakt het deel uit van de rechterlijke macht. De uitvoerende taak van het parket bestaat uit het waken over de toepassing van de wetgeving en  de bevordering hiervan.[2]    

Een derde nadeel is het gebrek aan opsporingsbevoegdheden van de rechter van onderzoek, waardoor hij zelf de geschiktheid van dwangmaatregelen niet grondig kan toetsen en een zorgvuldige belangenafweging in het gedrang komt.

Mini-instructie
De invoering van de mini-instructie ten tijde van de Wet Franchimont wordt nog steeds als positief ervaren. De creatie van deze figuur verminderde de werkdruk van de onderzoeksrechters zonder aan hun eigenlijke bevoegdheden te raken. Zo werd de mini-instructie gebruikt om niet-ingrijpende onderzoeksmaatregelen in eenvoudige dossiers te kunnen uitvoeren, zonder daarvoor een gerechtelijk onderzoek te moeten vorderen. De onderzoeksrechter gaf zijn machtiging tot opleggen van een dwangmaatregel aan de procureur des Konings die daarom verzocht, zodat die dwangmaatregel kon worden uitgevoerd tijdens het opsporingsonderzoek.  De mini-instructie is ideaal als middel ter aftoetsing of een dossier ernstig genoeg is om een gerechtelijk onderzoek in te stellen. Belangrijk element hierbij is het evocatierecht van de onderzoeksrechter. Dit evocatierecht houdt in dat de onderzoeksrechter de zaak naar zich toe mag trekken wanneer hij dit nodig acht, en ze autonoom kan omvormen tot een gerechtelijk onderzoek. De onderzoekshandelingen die ingrijpen in het privé-leven van personen, zoals de telefoontap, de huiszoeking en dergelijke, zijn uitgesloten van het toepassingsgebied van de mini-instructie en vereisen een gerechtelijk onderzoek.

In de loop der jaren werd er steeds discussie gevoerd over de uitbreiding van de mini-instructie. Voorbeeld hiervan is het wetsvoorstel in 2014  dat de huiszoeking wou mogelijk maken via mini-instructie. Hoewel huiszoeking ingrijpt in het privé-leven van mensen, wordt deze onderzoeksmaatregel vaak gevorderd in eenvoudige dosssiers. Het is in veel gevallen enkel om iets te verifiëren, wat een gerechtelijk onderzoek niet tot een meerwaarde maakt.

Dit jaar is er opnieuw een voorstel om het toepassingsgebied van de mini-instructie uit te breiden, nu onder de vorm van het Justitieplan van minister Koen Geens. De bedoeling van de minister is een snellere strafprocedure, wat hij denkt te kunnen bereiken door de gerechtelijke onderzoeken naar de achtergrond te dringen.

De magistratuur staat echter niet volledig achter de plannen van minister Geens. Zowel onderzoeksrechters als parketmagistraten hebben hun bedenkingen.

De mogelijke impact van de uitbreiding van de mini-instructie op het ambt van de onderzoeksrechter kan dus twee richtingen uit. De eerste mogelijkheid is dat de bevoegdheden van de onderzoeksrechter worden uitgehold en zijn voornaamste taak het zetten van stempels ter goedkeuring wordt. Enkel voor aanhouding zou zijn tussenkomst nog noodzakelijk zijn. Hierdoor valt de belangrijkste controle weg op onpartijdig en onafhankelijk onderzoek.  Het risico bestaat dat het ambt van onderzoeksrechter uiteindelijk zelfs verdwijnt, en dat we evolueren naar een rechter van onderzoek. Voor deze ontwikkeling vrezen de onderzoeksrechters. De tweede opinie over de impact van de uitbreiding van de mini-instructie is die van de substituten. Zij geloven niet dat het ambt van onderzoeksrechter naar de achhtergrond zal verdwijnen. Ze verwachten zelfs dat er meer gerechtelijke onderzoeken zullen worden ingesteld, aangezien de huiszoeking als enige uitbreiding  interessant is voor het parket om via mini-instructie uit te voeren. Bovendien behoudt de onderzoeksrechter nog steeds zijn evocatierecht. Het behoud van de controle van de onderzoeksrechter op de eerbiediging van de rechten van verdediging is ook voor het parket van groot belang.

[1] K. Geens, Het justitieplan: een efficiëntere justitie voor meer rechtvaardigheid, FOD Justitie, 2015, www.justitie.belgium.be/nl/binaries/Plan%20justitie_18maart_NL_tcm265-264636.pdf.

[2] X, Wat is het openbaar ministerie?, www.ommp.be/page/2288/1/wat_is_het_openbaar_ministerie.html.