Een Ontwerpend Onderzoek naar Getal(on)begrip. Het Ontwerp van Cijfers Doorheen de Geschiedenis.

Beste lezer, laat ik me even voorstellen. Ik ben Aline De Feyter, een (typo) grafisch ontwerpend onderzoeker met de leerstoornis dyscalculie. Dyscalculie is een specifieke leerstoornis betreffende wiskundige vaardigheden en getalbegrip. Iemand met zulke stoornis mist vaardigheden om systematisch opgebouwde stof te memoriseren en te automatiseren. Dit gaat gepaard met het gebrek aan een probleem-oplossend inzicht of passende methodiek tegenover probleemstellingen.[1] In het kader van dit onderzoek naar nieuwe manieren om cijfers te ontwerpen, wordt het getalbegrip (number sense), getallenonzin (number nonsense) en inzicht in de waarden van cijfers (numerical insight) onder de loep genomen.

            Getalbegrip is het begrip van cijfers, hun waarde en betekenis waarmee men dagelijks geconfronteerd wordt. Dit vormt de basiskennis in het huidige onderwijs en onze maatschappij. Getalbegrip ontwikkelt zich gedurende de kleuterschool en vormt een essentieel fundament waarop al onze kennis m.b.t het gebruik van cijfers, zoals kloklezen, geld rekenen en de maaltafels of rekensommen berust. De ontwikkeling van getalbegrip is niet iets wat zich natuurlijk voordoet zoals het oppikken van spraak door de omgeving, maar moet aangeleerd worden.[2] Dit is exact het punt waar het ontwerp van cijfers op een alternatieve manier in functie van zijn waarde een verschil kan maken.

Struikelend over getalbegrip en onbegrip als vormgever met dyscalculie is mijn fascinatie over cijfers en de vormgeving ervan gegroeid doorheen de jaren. Mijn eigen ervaringen werden kracht bij gezet door ervaringen van anderen, alsook door actief in gesprek te gaan over dyscalculie. Dit deed ik niet enkel met gelijkgezinden, maar tevens met leerkrachten en logopedisten (interviews in het boek Dyscalculie Ontcijferd, 2019 Aline De Feyter).

            De curiositeit naar het ontcijferende gehalte is een rode draad die door meerdere projecten getrokken kan worden met een onderzoekende attitude, steeds vanuit het perspectief als ontwerper. Zoals het didactisch werkboek Dyscalculie Ontcijferd (fig1.) (Aline De Feyter, 2019) mijn afstudeerproject aan de Master in grafisch ontwerp St. Lucas te Antwerpen. Dit boek benadert de leerstoornis als een manier van denken, en alle facetten die de stoornis aanraakt zoals getalbegrip of het besef van tijd en ruimte worden toegelicht aan de hand van opdrachten waarin niet het resultaat, maar de methodiek of manier van denken wordt vergeleken. Het doel van dit boek is om meer begrip rond dyscalculie te wekken en een aantal stigma’s te breken bij zowel leraar, kind of student en ouder tot zelfs werkgever om moeilijkheden te overbruggen.

(figuur 1)

Nog een voorbeeld is een eigen ontwikkelt prototype wat als hulpmiddel bedoeld is om cijfers (correct) te leren schrijven, deze Writing Tool for Numbers (fig. 2) is ontstaan binnen de Studio Typo Type als onderdeel van de MA Reading Type & Typography aan PXL-MAD School of Arts in Hasselt, België bij de onderzoeksgroep READSEARCH.

(figuur 2)

Mijn visie binnen deze ontwikkelende praktijk is dat (typo)grafisch ontwerp onze manier van omgang met cijfers in het onderwijs maar ook in het dagelijks leven kan beïnvloeden, zowel voor ervaren als beginnende lezers. Typografie heeft namelijk een impact op hoe vlot we kunnen focussen op de betekenis van de tekst/cijfers. Het merendeel van de lezers (voornamelijk niet-ontwerpers) zijn zich niet bewust van de kracht die typografie in zich heeft, het lezen of ontcijferen van cijfers en letters zonder ze werkelijk te zien. Vanaf het moment dat we letters of cijfers opmerken, of in andere woorden onze aandacht op ze vestigen als symbolen, beginnen we te ontcijferen en is ons leestempo onderbroken door hun vormgeving die de aandacht tot zich eist.[3]

Vooraleer ik aan typografische experimenten met onze huidige cijfers wou beginnen, vond ik het belangrijk om inzicht te verwerken in hun geschiedenis en afkomst. Vergelijkende notatiesystemen, wereldwijd, bieden inzicht hoe cijfers geschreven kunnen worden of andere continentale telsystemen die innovatie aanwakkeren om onze huidige cijfers te vernieuwen? Bronnen binnen het onderzoeksveld naar het ontwerp van cijfers zijn echter schaars, de betrouwbare informatie die beschikbaar is, is bijna onbereikbaar en allesbehalve gebruiksvriendelijk in functie van onderzoekers in de huidige (online) archieven. Vervolgens  ben ik aan de slag gegaan met de onderzoeksvraag: is het mogelijk om alle geschiedkundige manieren van nummernotatiesystemen van de mensheid te verzamelen op een globale schaal? Hoe kan die informatie samengebracht worden zodat het andere ontwerpers kan inspireren om nieuwe systemen te ontwikkelen die ons huidige cijfersysteem kan verbeteren in context van de leesbaarheid met als doel getalbegrip te verbeteren?

Het belangrijkste doel van dit project is om het concept van getallenonzin te verkennen door het proces van het verzamelen en archiveren van verschillende notatiesystemen betreffende cijfers.

Het resulterende archief (fig. 3) is gepresenteerd in een reeks van 11 boeken, waaronder dit theoretisch werk. Elke boekomslag wordt vertegenwoordigd door een individueel nummer van 0tot 9. De eerste 10 boeken worden The Encyclopedia of Number (non)Sense genoemd (fig. 4), die een multiculturele benadering bieden van het enorme scala aan nummer-notatiesystemen. Terwijl ze een nieuw licht werpen op getallen / notaties, hun geschiedenis en hun unieke ontwerpen, lopen verschillende typografische experimenten parallel aan het proces van het archiveren van gegevens.

(figuur 3)

(figuur 4 - twee afbeeldingen)

Deze typografische experimenten zijn geïnspireerd op het archief verzameld in The Encyclopedia of Number (non)Sense alsook gebaseerd op neuropsychologisch en leesbaarheidsonderzoek naar het lezen van cijfers en letters. Deze hypotheses pakken problematieken aan zoals het vlotter differentiëren van de individuele cijfers, om het spiegelen en verwarren van hun symbolen te vermijden in mijn eigen vormelijke experimenten genaamd Opticus (fig. 5), Opticus Italic (fig. 6), en Ligatures for numbers (fig. 7). Maar ook het inschatten van hun waarde door o.a. de positionering van de cijfers tegenover elkaar vormelijk aan te passen afhankelijk van hun positie in het decimale plaats-waardesysteem (fig. 8). Hierin is sprake van multidisciplinaire velden die elkaar raken, zoals zich in de ontwerpkeuzes voordoet, deze zijn gebaseerd op zowel historisch, neuropsychologisch en onderzoek naar de leesbaarheid van letters en cijfers.

(figuur 5)

(figuur 6)

(figuur 7)

(figuur 8)

Zowel de encyclopedie én de typografische experimenten leiden tot het in twijfel trekken van de huidige manier waarop Hindoe-Arabische getallen ontworpen zijn, in navolging van de eeuwen van conventionaliteit, de ontwikkeling van hoe getallen werden geschreven, gelezen en systematisch gebruikt om te tellen. Hieruit resulteerde de vraag hoe het ontwerp van de huidige Hindu-Arabische cijfers verbeterd kan worden, met de focus op diegenen die het geconfronteerd worden met een gebrek aan cijfergevoeligheid.

[1] Van Luit, Hans. 2018. Dit is Dyscalculie, Achtergrond en aanpak. Belgium, Leuven: Lannoo Campus p. 25

[2] Van Luit, Hans. 2018. Dit is Dyscalculie, Achtergrond en aanpak. Belgium, Leuven: Lannoo Campus p. 12, 25, 151, 180, 193

[3] Unger, Gerard. 2018. Theory of Type Design. Netherlands, Rotterdam: nai010 publishers