Antwerpen, een versplinterde maatschappij?

“Ik heb geen duidelijk, geen eenduidig gevoel meer. En dat maakt ook dat ik soms, als ik daar te hard op doordenk, spijt heb dat ik kinderen heb gemaakt. Dat ik die op deze wereld nu moet grootbrengen. En dat had ik vroeger minder. Ik was minder boos op de maatschappij. En ik heb nu meer het gevoel dat [...] de maatschappij versplinterd is.” (Quote uit een van de uitgevoerde interviews)

Hoewel meningsverschillen normaal en nodig zijn in een gezonde democratie, lijkt discussiëren vandaag op een loopgravenoorlog. Je moet voor of tegen zijn, een compromis is onmogelijk. Extreme standpunten worden alleen maar extremer, en alternatieve ideeën worden niet meer gehoord. Met bitsige discussies over vaccinaties, racisme of klimaatverandering – om maar enkele actuele voorbeelden te noemen – lijkt ook ons land niet aan polarisatie te kunnen ontsnappen.

Wat doet dat met de samenleving? Valt onze maatschappij door zo’n sterke verdeeldheid uit elkaar? Deze masterproef zocht voor het eerst antwoorden op die treffende vraag. Met een zorgvuldige analyse van zowel interviews als een vragenlijst met 265 mensen uit de provincie Antwerpen, maakt het een balans op.

Sociale cohesie in Antwerpen: van het individuele tot het gemeenschappelijke niveau

Om te meten of de maatschappij inderdaad versplintert, werd de term ‘sociale cohesie’ gebruikt. Kort gezegd betekent dit de graad waarin men, ondanks alle onderlinge verschillen, verbonden is met andere burgers in de maatschappij. Zoals blijkt uit de resultaten, kan men die verbondenheid op twee verschillende manieren ervaren.

Op het individuele niveau, aan de ene kant, gaat het over dichte vrienden, familie of buren. Hoe sterk zulke kleine groepen aan elkaar hangen, wordt bepaald door dingen als de hoeveelheid en intensiteit van relaties, of hoe vaak mensen met elkaar afspreken. Een sterke individuele cohesie lijkt daarom op een sterk sociaal netwerk.

De tweede vorm, aan de andere kant, doet zich voor op het niveau van de gemeenschap. Dat wil zeggen, tussen alle mensen die men niet persoonlijk kent maar waar men wel een groter geheel mee vormt. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een stad, provincie of land. Samenhang bestaat hier niet uit veel of sterke connecties, maar uit het ervaren van een gemeenschappelijke identiteit, of het gevoel hebben zich ergens thuis te voelen. In tegenstelling tot de individuele vorm van sociale cohesie, hangt de bredere samenleving dus voornamelijk aan elkaar door een gevoel van verbondenheid.

Het effect van polarisatie op sociale cohesie: een tweesnijdend zwaard

Nu, wat gebeurt er met die verbondenheid als de maatschappij polariseert? Neemt de samenhang daardoor af? Ja en nee, zo blijkt uit de resultaten. Er zijn namelijk drie vormen van polarisatie, die elk op een andere manier effect hebben op sociale cohesie (zie onderstaande grafiek).

In de eerste soort van polarisatie zijn mensen onderling verdeeld door extreem verschillende standpunten (hier rationele polarisatie genoemd). Deze vorm doet de verbondenheid met de bredere maatschappij afnemen. Opvallend genoeg echter, hebben zulke standpunten daarentegen geen effect op hoe het individuele sociale netwerk samenhangt. Extreme tegenstellingen zorgen er dus voor dat mensen zich minder sterk verbonden voelen met de bredere samenleving, maar beïnvloeden individuele relaties tussen vrienden of familie niet.

In de tweede categorie van polarisatie zijn mensen zo verdeeld dat ze niet meer willen spreken met groepen waar ze het niet mee eens zijn (gepolariseerd gedrag). In dat geval vermindert zowel de samenhang in dichte kring, als met de bredere maatschappij. Mensen die contact met tegengestelde groepen weigeren, riskeren namelijk sociaal geïsoleerd te raken.

Het meest opvallende patroon, tot slot, vond dit onderzoek bij mensen met negatieve oordelen en sterk negatieve gevoelens tegenover anderen (gepolariseerde houding). In deze vorm van polarisatie hebben mensen zo’n kwalijk beeld over bepaalde groepen, dat ze er boosheid, wrok of haat tegen voelen. Niet geheel onverwacht doet die houding de verbondenheid met de bredere maatschappij verslappen. De groepen waartegen men zo’n sterke negativiteit voelt, maken immers deel uit van die maatschappij. Echter, dit onderzoek vond tegelijkertijd dat zo’n kwade gevoelens de samenhang in dichte kring versterken. Met andere woorden, een gepolariseerde houding maakt dat het gevoel van samenhang met de bredere maatschappij afneemt, maar smeedt wel hechtere banden in kleine groep.

Maatschappelijke polarisatie beïnvloedt dus wel degelijk de hechtheid van individuele sociale netwerken, en de algemene verbondenheid met de bredere samenleving. Zowel vanuit de statistische analyse als op basis van de uitgebreide interviews, tonen de resultaten in Antwerpen dan ook aan dat het algemene gevoel van verbondenheid zoekraakt.

Valt de Antwerpse maatschappij uit elkaar?

Kan er dus gezegd worden dat de Antwerpse maatschappij uit elkaar valt? In kleine groepen lijkt de invloed van polarisatie al bij al mee te vallen: deze vorm van verbondenheid brokkelt alleen af als mensen weigeren nog te praten met de groepen waarmee ze het niet eens zijn. Sterker nog, bij een gepolariseerde houding neemt de samenhang op het individuele niveau zelfs toe.

Het gevoel van maatschappelijke verbondenheid, daarentegen, gaat ontegensprekelijk achteruit. Bij elke vorm van polarisatie (extreme standpunten, verminderd contact, of negatieve emoties tegenover andere groepen) zwakt de maatschappelijke samenhang af. Op het breder niveau lijkt polarisatie dus wel degelijk de Antwerpse maatschappij te versplinteren. En hoewel dit onderzoek beperkt is tot slechts één provincie, zijn de bevindingen van deze masterproef een duidelijke waarschuwing voor de gezondheid van onze democratie in het algemeen.