Kan wetenschappelijke kennis als bron van onze waarheid overeind blijven?

De invloed van onze dagelijkse omgang met wetenschappelijke kennis op het waarheidsgehalte

Door de toegenomen toegankelijkheid van informatie via het internet ontstaat er een publieke digitale ruimte. In deze ruimte komen verschillende soorten informatie tot ons waarvan we noch de bron, noch het tot stand komen, kennen. Daarnaast sturen de algoritmen die zoekrobots en sociale media aansturen, ons gericht informatie op aan de hand van ons klikgedrag. We worden daardoor onbewust geconfronteerd met gelijkaardige boodschappen en krijgen minder snel zicht op alternatieve opinies.

Wetenschappelijke kennis komt op een gelijkaardige manier, als onderdeel van de digitale informatiestromen, binnen in onze leefwereld. Dit draagt bij tot de kwetsbaarheid van wetenschappelijke feiten en verzwakt de positie van wetenschap als vaandeldrager van de waarheid. De gefragmenteerde, gestuurde berichtgeving maakt het moeilijk om de betrouwbaarheid van dergelijke kennis te kennen. Kritisch omgaan met wetenschappelijke claims komt hierdoor onder druk en we dreigen sneller te verzanden in een eigen gelijk waarbij we wetenschap gebruiken om dit te onderbouwen.

De coronapandemie heeft de gevolgen van onze omgang met wetenschappelijke feiten extra in de verf gezet. Door de grote impact op onze samenleving kregen we een gepolariseerd publiek debat. Wetenschappers werden in dit debat meegetrokken en kregen daarbij af te rekenen met tegenstanders die hun wetenschappelijke kennis en hun adviezen in vraag stelden. De posities in het debat werden daarbij sterk beïnvloed door de manier waarop we met wetenschappelijke kennis omgaan.

Het tot stand komen van wetenschappelijke kennis

Oorspronkelijk werd wetenschap beschouwd als bron van absolute waarheid. Later werd dit verworpen door de  opkomst van de experimentele wetenschap. In een latere fase werd de overtuiging dat wetenschappelijke ontwikkelingen steeds verdere opbouwden naar een absolute waarheid ontkracht doordat duidelijk werd dat wetenschappen zich eerder cyclisch dan lineair ontwikkelden.

De Franse filosoof Bruno Latour verdiepte zich in de ontwikkeling van wetenschappelijke kennis .Hij is ervan overtuigd dat deze kennis wordt geconstrueerd door een samenspel van elementen uit de natuur en elementen uit de cultuur. Hij verwerpt de harde opsplitsing die tussen natuur en cultuur in het leven werd geroepen onder impuls van de Verlichting. Voor Latour wordt onze samenleving namelijk gedomineerd door mengvormen van politiek, technologie, natuur en wetenschap. Hij ziet dit onder andere tot uiting komen tijdens de coronapandemie waarbij het virus op zich, slechts een onderdeel is van een groter netwerk met vertakkingen in alle geledingen van onze samenleving. Het beïnvloedt de politiek, de economie, onze sociale interacties en zo onze omgang met de pandemie.

Latours zoektocht begon met een antropologisch onderzoek op het terrein. Hij stelde vast dat de rapportering op het einde van een onderzoek, slechts het sluitstuk is van de vele interacties die eraan voorafgaan. Wetenschappelijke kennis of feiten zijn geconstrueerd. De kern van de kennis is het experimenteel vastgestelde feit als resultaat van de gevoerde onderzoeken. Op zichzelf is dit volgens Latour onvoldoende om als wetenschappelijke kennis een bron van waarheid te vormen.  Hij stelt vast dat er netwerken rondom deze feiten aan het werk gaan, waarbij gezocht wordt naar draagvlak om het feit op zich te versterken. Het delen van de manier waarop feiten tot stand komen, het meegeven van de verschillende resultaten die leiden tot de conclusies en het openstaan voor bijkomende inzichten, verhogen het waarheidsgehalte van de wetenschappelijke kennis.

De nood aan het verhogen van robuustheid van wetenschappelijke kennis

Latour ziet in het geconstrueerde karakter van kennis geen verzwakking van het waarheidsgehalte ervan. Hij reageert naar critici die deze construeerbaarheid en het relatieve waarheidsgehalte van wetenschappelijke kennis gebruiken om het waarheidsgehalte in vraag te stellen. Hij verwijt hen dat ze zich louter focussen op deze feiten en voorbijgaan aan het ontstane draagvlak dat dergelijke feiten een robuust karakter geven. Het verwerpen van gedragen kennis is moeilijker omdat het draagvlak zorgt voor een brede aanvaarding van een feit als waarheid. Kritiek dient voor Latour, eerder een verbindend dan een polariserend karakter te hebben. Door rekening te houden met het netwerk dat rond een feit tot stand is gekomen en door het opheffen van een strikte scheiding tussen natuur en cultuur, kunnen wetenschappelijke feiten terug hun status als bron van waarheid versterken.

De versterkte rol van wetenschappelijke kennis in het klimaatdebat

Latour past zijn theorieën toe op de klimaatcrisis. Hij beschouwt deze problematiek als de draaischijf van belangrijke maatschappelijke verschijnselen zoals de toename van vluchtelingenstromen, de stijgende ongelijkheid en het toenemend nationalistisch streven. Een succesvolle aanpak van de crisis blijft vandaag uit, door het quasi naast elkaar bestaan van een politieke wereld en een wetenschappelijke wereld. De politiek focust daarbij teveel op louter de wetenschappelijke feiten en gebruikt hierbij de kwetsbaarheid ervan om ze te negeren en naast zich neer te leggen. De wetenschap slaagt er daarnaast onvoldoende in om draagvlak te creëren rond wetenschappelijke inzichten en  mist zo aansluiting met de politieke beleidsmakers en de burger.

Latour pleit voor een overlegstructuur waarbij wetenschappers en politici, in overleg en rekening houdend met elkaar, werken aan een passende oplossing om de klimaatcrisis aan te pakken. Daarnaast is er een nood om de wetenschappelijke inzichten in te bedden in de leefwereld van ieder van ons zodat abstract ogende wetenschappelijke studies over fenomenen in de natuur, vervellen naar inzichten waarvan de impact op onze leefwereld en die van anderen, tastbaar wordt.

Door wetenschappelijke kennis als bron te gebruiken en deze daarnaast te versterken door ze in te bedden in onze politiek en onze leefwereld, zal het aanvaarden van wetenschappelijke feiten als bron van waarheid toenemen. Dit zal zich dan vertalen in een gedragen aanpak van de klimaatcrisis. Dezelfde inzichten kunnen er toe leiden dat wetenschappelijke kennis als bron van waarheid overeind kan blijven.