Zijn brussen onzichtbaar en ongehoord stil?

Een onverbreekbare, gegeven en bijzondere relatie waarin je de andere(n) beïnvloedt en beïnvloed wordt. Een relatie die voortdurend in beweging is en er steeds weer anders uitziet. Een relatie waarin je kan leren en experimenteren. Een relatie die gedeeltelijk bepaalt wie je bent en wordt.

Voorgaande beschrijving schuift slechts enkele kenmerken naar voren van een relatie waarvan ook jij (hoogstwaarschijnlijk) deel uitmaakt, namelijk een broer-zusrelatie.

Deze masterproef zoomt in op broers en/of zussen in het bijzonder van kinderen/jongeren met een psychische kwetsbaarheid. Tien broers en zussen (brussen), tien personen elk met hun eigen verhaal, ervaringen en herinneringen stonden in dit onderzoek centraal. Met de schijnbare eenvoud van aandacht, stilte en luisteren, werd gepoogd de stem van deze brussen te horen en langs deze weg kenbaar te maken.

Psychische kwetsbaarheid staat niet op zich

Voorgaand onderzoek wijst op de groeiende belangstelling en interesse voor de context, de omgeving van personen met een psychische kwetsbaarheid. Het focust voornamelijk op de ervaren draaglast en de spanning die dit in een gezin teweeg brengt. Samengaand doet ook de praktijk, de geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen vaker beroep op deze gezinscontext en de ruimere nabije omgeving. Deze gemeenschapsgerichte zorg heeft oog voor, zet in op en versterkt de eigen krachten van personen met een psychische kwetsbaarheid en van zijn/haar omgeving. De keuze voor contextgericht werken houdt tegelijkertijd een verhoogde verantwoordelijkheid in voor deze persoon en zijn/haar omgeving. Deze maatschappelijke tendens zorgt er aldus voor dat de belangen van de context en dus ook van brussen met kracht verdedigd dienen te worden.  

Op dit moment wordt contextgericht werken in de praktijk te vaak gereduceerd tot oudergericht werken waardoor brussen een blinde vlek vormen in de geestelijke gezondheidszorg.

Dé brussenrelatie is …

… niet eenduidig te omschrijven. Op dit moment heerst er in onderzoek echter een normatieve kijk. Dat betekent dat een broer-zusrelatie, waarin geen sprake is van een psychische kwetsbaarheid, wordt vergeleken met een brussenrelatie waarin net wel sprake is van deze kwetsbaarheid. Op deze manier beschouwt men een brussenrelatie als ‘anders’ waardoor het idee over een ‘normale’ broer-zusrelatie en hoe deze eruit hoort te zien, wordt versterkt. Een brussenrelatie wordt voornamelijk beschreven in termen van tekorten, negatieve gevolgen en probleemgebieden waardoor ze veelal als risicogroep benaderd  worden. De focus ligt onder meer op intense en conflictueuze emoties en gevoelens die brussen ervaren waaronder angst, verdriet, boosheid, wrok, onrechtvaardigheid, schuld, schaamte, hopeloosheid en empathie. Ook het stressniveau van brussen ligt aanzienlijk hoger en ze zijn bezorgd over hun ouders en de manier waarop zij met de situatie omgaan.

Ondanks de moeilijkheden die brussen kunnen ervaren, is de impact op persoonlijk niveau niet uitsluitend negatief. Net daarom trachtte dit onderzoek deze normatieve invulling achter zich te laten en de eigen alternatieve invulling van ‘brus zijn’ te erkennen en waarderen. We stapten mee in de belevingswereld van tien brussen met bijhorende en bijzondere vragen, noden, verlangens, twijfels en mogelijkheden.

Beleving in beweging

Doorheen de gesprekken werd duidelijk dat complexiteit, verandering en tegenstrijdigheid een grote plaats innemen in deze belevingswereld. Het was geenszins de bedoeling om hiervan een eenvoudige beschrijving aan te reiken, maar wel de unieke invulling van brussen ten aanzien van zichzelf, hun broer/zus, psychische kwetsbaarheid, hun brussenrelatie omgeving en de hulpverlening te (v)erkennen. Op deze manier werd de verwevenheid met de psychische kwetsbaarheid van hun broer/zus verkend eerder dan het te beschrijven in termen van negatieve of positieve gevolgen.

Hierdoor was er aandacht voor de vele eigenschappen die volgens brussen deel uitmaken van iedere broer-zusrelatie zoals samen dingen doen, er voor elkaar zijn, maar ook ruzie maken. De psychische kwetsbaarheid bekijken de meeste brussen als één aspect van de veelzijdige persoonlijkheid van hun broer/zus. Anderzijds doet de eenzijdige focus op negatieve en positieve gevolgen in voorgaand onderzoek tekort aan de veranderlijkheid van hun beleving. Brussen beschrijven hun relatie als een haat-liefdeverhouding op een dynamisch continuüm dat op zijn beurt voortdurend in interactie is met de ruimere omgeving. Ze verwijzen hierbij naar de ervaren de in conflict zijnde emoties ten aanzien van hun broer/zus en hun brussenrelatie. Ze hebben het onder meer over angst, verdriet, boosheid, schuld, bezorgdheid, onrechtvaardigheid en schaamte, maar ook over fierheid, dankbaarheid en hoop. Het ene moment is hun brussenrelatie een bron van vriendschap en het andere moment een bron van conflict. Beide uitersten en vele mogelijke belevingen tussenin worden door brussen aangehaald. De manier waarop brussen deze relatie beleven en invullen verschilt niet alleen van brus tot brus, maar ook van tijd tot tijd bij eenzelfde brus.

Beleving gaat over een samenspel van factoren op verschillende niveaus waarmee de psychische kwetsbaarheid al dan niet verbonden is. Het gaat over factoren zoals gender, cultuur, leeftijd, woonsituatie, omgeving, grootte van het gezin, aanwezigheid van steunbronnen en individuele karakteristieken. Op het eerste zicht lijken deze factoren op zichzelf te staan, maar het is het samengaan van deze zaken en de intersecties die zorgen voor een veranderende beleving. Vanuit dit oogpunt is de psychische kwetsbaarheid geen vaststaand gegeven waarvan de invloed op de relatie duidelijk te bepalen is.

Niet alleen broer/zus van …

Ondanks de ervaren machteloosheid en onwetendheid zijn brussen dikwijls heel betrokken. Ze willen hun broer/zus helpen en er voor hem/haar zijn. Desalniettemin identificeert de meerderheid van de brussen zichzelf niet als mantelzorger, voor hen is het normaal en een deel van hun takenpakket als brus. In dit onderzoek zijn vijf rollen te onderscheiden namelijk de zorgende brus, bemiddelaar, brus op de achtergrond, entertainer en praktische helper. Brussen hebben nood aan (h)erkenning als brus vanuit de hulpverlening. Naast erkenning als broer/zus zijn brussen op zoek naar erkenning als zoon/dochter, als een deel van hun gezin. Tot slot willen brussen in hun omgeving ook (h)erkend en benaderd worden als individu met een eigen karakter, eigen interesses en talenten.

Onzichtbaar en ongehoord stil

Ondanks de groeiende belangstelling om de noden en rechten in de omgeving voelen brussen zich in de steek gelaten en beschouwen hun positie en rol in de, voornamelijk residentiële, hulpverlening als onbestaand. Bijgevolg worden hun vragen, twijfels en behoeften niet voldoende in kaart gebracht.