Een gouwen rync ende een ransse, De gerimpelde hoofddoek in het modelandschap van de Lage Landen der late middeleeuwen, Een interdisciplinaire studie

Isis Sturtewagen
 
Goed gemutst!?
 
Nog niet zo heel lang geleden (ik spreek over de tijd toen mijn overgrootmoeder en grootmoeder nog jong waren) was het voor de westerse vrouw de gewoonste zaak van de wereld om dagelijks hoofddoeken of andere hoofdbedekking te dragen, zeker wanneer zij zich buitenshuis begaf. Voor allerhande feestelijkheden, het overlijden van een familielid of voor het  ’s zondagse kerkbezoek waren er ook speciale hoofddeksels.
Om de taal van de hoofddoek, die ook de laatste jaren weer volop ter discussie staat, beter te begrijpen heb ik een klein stukje van haar geschiedenis onderzocht. Dit kleine stukje is meerbepaald de periode tussen de jaren 1200 en 1500, binnen het Nederlandse taalgebied. Ook in de middeleeuwen ging een deugdzame vrouw de deur niet uit zonder haar hoofddoek, kapje of muts, waarvan het uiterlijk afhankelijk was van de gelegenheid en de rijkdom van de vrouw die ze droeg.
 
De klemtoon van dit onderzoek ligt op één specifiek type hoofdbedekking: de gerimpelde hoofddoek, of in het Middelnederlands ‘ranse’. Deze hoofddoek bestond uit een halfronde of rechthoekige sluier die bij wijze van versiering aan de rand voorzien was van één of meerdere laagjes fronsjes. Naast deze hoofddoek bestonden er nog vele andere soorten, variërend van eenvoudig tot complex, van subtiel tot opvallend.
Door één type hoofddoek in een beperkt geografisch gebied te bestuderen – niet vanuit één historische discipline, maar door geschiedenis, kunstgeschiedenis en archeologie bij elkaar te brengen – was het mogelijk om op alle facetten van het onderwerp in detail in te gaan. Zo werden de herkomst, het ontstaan en de ontwikkeling van de hoofddoeken, de sociale context waarin ze gedragen werden en de constructie van de hoofdkleden onderzocht.
 
Gerimpelde hoofddoeken waren geen nieuw 'fashion-statement' van de 14e eeuw, in tegenstelling tot wat door veel specialisten nog steeds wordt aangenomen. Desondanks is het begin van de geschiedenis van deze hoofdbedekking niet helemaal duidelijk. Eén ding staat echter vast: reeds lang voor die tijd getuigen iconografische en historische bronnen van het gebruik van verschillende soorten gerimpelde hoofdbedekking, zowel in de Lage Landen als in de meeste andere landen van Europa.
Vanaf het midden van de 14e eeuw worden de gerimpelde hoofddoeken echter steeds groter, opvallender en uitbundiger. Zó uitbundig dat in bepaalde steden bij wet paal en perk werd gesteld aan de dikte van de gerimpelde rand van de sluiers. Waarschijnlijk ontstond deze 'nieuwe hype' in de Oost-Duitse en Boheemse regio, en kende van daaruit een verspreiding die aanvankelijk vooral via de adellijke toplaag van de bevolking verliep. Vanaf ten vroegste 1350 duikt deze hoofdbedekking op bij de adel in de Lage Landen. Er gaat slechts een korte tijd voorbij vooraleer deze hoofdbedekking in onze streken vanaf de jaren 1360-70 draagvlak vond bij de rest van de bevolking.Na ca. 1475 denkt de 'high society' dat het tijd wordt voor iets nieuws en laten ze de ondertussen ouderwets geworden 'ranse' voor wat hij is. Samen met de adellijke voorliefde voor dit hoofddeksel verdwijnen ook de extravagante types gerimpelde hoofdbedekking. Enkel de meest sobere variaties blijven nog in gebruik bij de eenvoudige mensen tot ten minste het begin van de 16e eeuw.
 
Het is geweten dat in de middeleeuwen aan de hoofdbedekking veel belang werd gehecht, dat deze een sociale betekenis had en als een teken van persoonlijke waardigheid of status werd beschouwd. Deze betekenis kan echter verschuiven doorheen de tijd en is niet voor iedereen hetzelfde!
Tijdens zijn hoogtijdagen gedurende de 14e en 15e eeuw was de 'ranse'een kostbaar kledingstuk dat bijna uitsluitend door de rijke burgervrouwen en adel werd gedragen, vooral bij formele aangelegenheden. Voor de eenvoudige stadsbewoners en boeren zullen deze hoofddoeken ongetwijfeld een teken van rijkdom en welstand geweest zijn, een teken dat de drager ervan boven hen op de sociale ladder stond. Op het moment echter dat de 'ranse' uit de mode raakt, zal de betekenis van het kledingstuk ook verschuiven. De jonkvrouwen en gravinnen die een paar jaar eerder liepen te pronken met hun prachtige 'ranse', halen nu wellicht hun neus op voor de arme sloor die nu dezelfde hoofddoek draagt.
 
Door te bestuderen hoe een kledingstuk gemaakt is, hoe het is om het te dragen en hoeveel moeite het kost om het te vervaardigen, is het mogelijk dit kledingstuk beter te begrijpen en meer inzicht te verwerven in de context waarin het werd gebruikt. Via experimenteel onderzoek, waarbij verschillende gerimpelde hoofddoeken nagemaakt werden met authentieke materialen en technieken, kan men aantonen dat met vrij beperkte middelen een zeer grote variëteit aan hoofdbedekkingen kan creëren. De verschillende soorten gerimpelde hoofddoeken, die, wanneer we naar kunst uit de bestudeerde periode kijken, allemaal afzonderlijke hoofddeksels lijken, gaan allemaal terug op dezelfde eenvoudige halfronde of rechthoekige basis.
Het gerimpelde hoofdkleed was dus een zeer veelzijdig, aan de eigen smaak en de heersende mode aan te passen kledingstuk. Niet alleen het materiaal en de gebruikte techniek, maar ook de toevoeging van haaraccessoires als haarnaalden, haarnetjes, kroontjes en stukken vals haar, waren sterk bepalend voor het uiterlijk en de drapering ervan.
 
Zo alledaags als kleding is, zo weinig aandacht krijgt ze in de geschiedschrijving. Bij een systematische aanpak echter kunnen de resultaten van studies als deze beter verwerkt én gerelateerd worden aan de verschillende archeologische en historische onderzoeksterreinen. Het onderzoek naar kleding en mode leert ons namelijk niet alleen iets over wat er nu precies gedragen werd: het draagt wezenlijk bij aan ons begrip van sociale verhoudingen, welstand en netwerken in de bestudeerde periode. Kleding vertelt een heel verhaal. Ze vertelt iets over wie de drager is, over zijn of haar leeftijd, over waar hij of zij heen gaat of vandaan komt, over de huwelijkse staat of over de religieuze overtuiging van het individu. Het onderzoek van kleding brengt geen grote heroïsche verhalen voort over koningen, helden, martelaars, kruistochten en veldtochten, van politieke intriges of ontdekkingsreizen. Kleding, als belangrijk element van het dagelijks leven, brengt de mens uit het verleden en ons, 21e eeuwse aardbewoners, wél een stap dichter bij elkaar. Hij wordt iets meer mens, eerder een (over)grootouder die we nog hebben gekend, dan een volstrekt vreemde uit een geschiedenisboekje.