TTIP en democratische legitimiteit, een lastig huwelijk
Het fameuze Trans-Atlantisch Vrijhandels- en Investeringsverdrag (TTIP) heeft al veel kritiek en scheldwoorden naar haar hoofd geslingerd gekregen. Dit verdrag zou een paard van Troje zijn, een paradijs voor de business lobby en een bedreiging voor onze Europese regelgeving. Daarnaast wijzen tegenstanders erop dat dit verdrag op een ondemocratische wijze en achter gesloten deuren wordt onderhandeld. In hoeverre strookt dit laatste met de realiteit? Hebben critici gelijk en ondermijnt het TTIP inderdaad de democratische legitimiteit van de Europese besluitvormingsprocedures en waarom zouden we ons daar druk om moeten maken?
TTIP en haar criticasters
Het TTIP is een ambitieus handelsverdrag dat momenteel wordt onderhandeld tussen de Europese Unie en de Verenigde Staten van Amerika. Het heeft tot doel om de Trans-Atlantische markt vrij te maken, de huidige red tape weg te werken en regels vast te leggen om zo de export, import en investeringen makkelijker en eerlijker te laten verlopen. Hierdoor zouden de prijzen verlagen en de burgers meer keuze krijgen op de markt. De onderhandelaars hopen eveneens op een forse economische groei en nieuwe jobs.
Desondanks is de kritiek op dit handelsverdrag niet mals. Zo zou de verwachte groei van de economie en jobs danig overschat worden en zou er amper rekening gehouden zijn met de potentiële sociale kosten en de gevolgen voor het milieu en klimaat. Onze Europese standaarden en regels zouden eveneens drastisch kunnen worden uitgehold en de beleidsvrijheid van de nationale overheden zou in het gedrang kunnen komen. Als klap op de vuurpijl stellen tegenstanders dat het besluitvormingsproces van het TTIP noch democratisch noch transparant gebeurt.
Een probleem van democratische legitimiteit
Critici stellen dat het TTIP in donkere achterkamertjes wordt onderhandeld en dat de bedrijvenlobby de pen lijkt vast te houden tijdens de onderhandelingen waardoor zij onevenredig veel inspraak heeft. Dit in tegenstelling tot het merendeel van de Europese burgers die vaak niets afweet van wat er in deze onderhandelingsteksten staat. Parlementsleden mogen deze teksten immers enkel raadplegen in beveiligde leeskamers en door hun geheimhoudingsplicht kunnen zij die informatie niet terugkoppelen naar het grote publiek. Dus hoewel dit handelsverdrag het leven van iedere Amerikaanse en Europese burger ingrijpend kan veranderen, wordt er volgens de tegenstanders onvoldoende geluisterd naar die burger.
Uit onderzoek, uitgevoerd aan de Vrije Universiteit Brussel, blijkt dat er zich wel degelijk legitimiteitsproblemen stellen. We kunnen echter de TTIP-onderhandelingen onmogelijk resoluut ondemocratisch noemen. De onderhandelaars volgen namelijk de regels en procedures die vastgelegd zijn in het verdrag van Lissabon en op papier lijken deze onderhandelingen een schoolvoorbeeld te zijn van een goede representatieve en participatieve democratie. Zo worden bijvoorbeeld de vertegenwoordigers van het Europees volk in het Europees Parlement en de Raad nauw betrokken bij de onderhandelingen, zijn er meerdere publieke consultaties gehouden en zijn er regelmatig meetings in het teken van de ‘civil society dialogue’ en de ‘TTIP advisory group’.
Toch moeten we een paar grote kanttekeningen plaatsen bij deze onderhandelingen. De deelname van het Europese middenveld tijdens de cruciale beginfase bleef in gebreke en de invloed van de Business lobby was erg groot. Hierdoor is onvermijdelijk ook de kwaliteit van de vertegenwoordiging aangetast en heeft men te weinig rekening kunnen houden met de andere eisen en bezorgdheden uit de samenleving. Daarbovenop werd er, zeker in de beginfase, een heel ontransparant beleid gevoerd. Zo heeft het bijvoorbeeld enorm lang geduurd vooraleer men het (gelekte) onderhandelingsmandaat heeft gepubliceerd en liet men slechts met mondjesmaat informatie vrij over wat er aan het gebeuren was. Hierdoor bleef niet enkel de burger en het middenveld in het ongewisse, maar ook parlementsleden konden in het begin de geheime documenten niet raadplegen. Dit maakte een goede democratische controle uiteraard onmogelijk.
TTIP als game changer?
De Commissie heeft geprobeerd om dit handelsakkoord erdoor te krijgen zoals ze dit doet met alle andere: onder de radar. Normaliter kraait er geen haan naar de manier waarop nieuwe handelsverdragen tot stand komen. Dat TTIP zulk hot-topic is geworden, was een schok voor iedereen in de ‘European bubble’. Mensen komen massaal op straat, organiseren protestacties en debatten, en verklaren hun steden of gemeentes TTIP-vrij. Dit is ongezien.
Deze kritische massa heeft misschien TTIP (nog) niet volledig van tafel kunnen vegen, maar ze heeft wel al voor een broodnodige verandering gezorgd in de wijze waarop er wordt onderhandeld. De Commissie heeft namelijk verscheidene initiatieven genomen na de eerste grote protesten om de transparantie en inclusiviteit van de onderhandelingen te verhogen. Zo is er bijvoorbeeld een nieuwe publieke consultatie georganiseerd omtrent het betwiste ‘Investor-state dispute settlement’ systeem (ISDS), is er de ‘TTIP advisory group’ opgericht en zijn de veiligheidsregels ten aanzien van de geheime documenten versoepeld zodat alle parlementsleden deze kunnen inkijken. Hiernaast wordt er nu ook regelmatig informatie gepubliceerd op de Commissie haar website en heeft huidig handelscommissaris Cecilia Malmström heel Europa afgereisd om dit verdrag toe te lichten. Ook de nationale politici in de verschillende lidstaten zijn eindelijk wakker geschud en voeren hun controlerende taak uit door resoluties te stemmen over deze belangrijke Europese materie.
Deze grote verbeteringen kunnen worden gezien als een bottom-up fenomeen. We kunnen uiteraard niet met absolute zekerheid zeggen dat deze initiatieven van de Commissie enkel en alleen genomen zijn als reactie op het grote protest en het ontstaan van een kritische massa, maar de feiten wijzen wel in die richting. Of de initiatieven die zijn genomen in het licht van het TTIP met betrekking tot haar democratische legitimiteit ook in de toekomst zullen worden toegepast is koffiedik kijken. Desalniettemin lijkt het tij te zijn gekeerd. Hoewel handelsonderhandelingen normaliter steeds in een waas van geheimzinnigheid plaatsvinden, ziet het ernaar uit dat de Commissie met haar ‘Trade for all’-strategie hier voorgoed een einde aan wil maken. We mogen TTIP dan ook beschouwen als een game changer op vlak van handelsonderhandelingen, maar we moeten waakzaam blijven. Eenmaal dat de storm is gaan liggen zou de Commissie namelijk kunnen terugvallen in haar aloude ontransparante en exclusieve gewoontes.
