Klein Wenen in Antwerpen. Fier op de Fierensblokken.
“Sociale woningbouw kan geen waardevol erfgoed zijn”
Kunnen de Fierensblokken, een indrukwekkend en monumentaal gebouw in de steeds hipper wordende Nationalestraat, deze diepgewortelde opvatting van het tegendeel bewijzen?
De Fierensblokken zijn twee sociale woonblokken gelegen aan het kruispunt van de Nationalestraat en de Kronenburgstraat. Ze ontsnapten meermaals op het nippertje aan de sloop. Na enkele jaren leegstand met krakers en criminaliteit tot gevolg en tijdelijke ingebruikname door jonge ondernemers als Plein Publiek, dringt deze vraag zich op. Daarom werd door de nieuwe eigenaar AG VESPA (de vastgoedorganisatie van de stad Antwerpen) een prijsvraag uitgeschreven. Deze opdracht werd toegewezen aan Happel Cornelisse Verhoeven Architecten en Molenaar & Co Architecten.
Wie de Nationalestraat al eens doorwandelde, werd vermoedelijk wel aangetrokken tot dit leegstaande pand met zijn op het eerste gezicht gure uitstraling. Wie de kans had ooit achter de gevels van de Fierensblokken te kijken, kwam in contact met de grote verlaten binnenpleinen, de steriele trapkokers, de identieke appartementjes en het prachtige uitzicht over het centrum van de stad op het dak. Wie gevoel voor inleving heeft, waant zich in de jaren dertig van de vorige eeuw.
De Fierensblokken naar Weens model
Het is dan ook in deze periode dat de bouw van het wooncomplex te situeren valt. De opdracht werd in 1937 door een Antwerpse sociale huisvestingsmaatschappij gegeven aan de architect Gustave Fierens, waar logischerwijs het wooncomplex zijn naam aan dankt. Voor zijn ontwerp haalde Fierens zijn mosterd onder andere in de stad Wenen. Hier leefden meteen na de Eerste Wereldoorlog een indrukwekkend aantal armen zonder woning. Een vooruitstrevend stadsbestuur voorzag voor deze mensen op een erg korte termijn een dak boven het hoofd. Wooncomplexen werden op enorme oppervlaktes gebouwd rondom grote binnenpleinen. Deze binnenpleinen vormden de tuinen voor de bewoners. Ze werden voorzien van sportvelden, openluchtzwembaden, speeltuinen en kinderopvang. Wanneer vader uit werken ging, bleef moeder in vele gevallen thuis en kon zij de was, de plas, boodschappen enzovoort doen in het wooncomplex zelf. Werkelijk alles werd voorzien. Zo groeiden deze wooncomplexen uit tot kleine steden in de stad Wenen en waren zij de thuis voor verschillende generaties.
Een moderne samenleving
Ook minder ver van huis kwam Gustave Fierens in contact met een groep intellectuelen, architecten en stedenbouwers die invloed hadden op het ontwerp van de Fierensblokken. Zij bogen zich over het woningtekort dat net als in andere Europese steden ook in Antwerpen heerste na de Eerste Wereldoorlog. Als oplossing bedachten deze zogenaamde modernisten een nieuwe woonvorm waarbij appartementjes werden gestapeld tot woontorens, erg nieuw voor deze tijd. De wel erg kleine oppervlakte van elk appartement werd gecompenseerd door de collectieve voorzieningen en groene buitenruimtes zoals deze ook in de woonblokken in Wenen aanwezig waren. Zo trachtten zij mensen gezond te huisvesten op een manier waarbij zij erg vaak met elkaar in contact kwamen. Een hechte, gelukkige samenleving was hierbij erg belangrijk.
Onder een dikke laag stof en afval zijn deze invloeden vandaag nog zichtbaar in de Fierensblokken. In de identieke, kleine appartementjes die allemaal uitkijken op de binnenpleinen woonden gezinnen met kinderen. Elk appartement had een volwaardige keuken en badkamer, wat echte luxe was op dat moment voor een sociale woning. Kenmerkend is de ingebouwde vuilniskoker op het balkon van ieder appartement. Zo bleef er geen vuilnis in de woning, maar werd dit allemaal centraal vergaard. Zowel jong als oud kon spelen op het binnenplein. Er was een fontein en zandbakken. Winkels op het gelijkvloers konden de bewoners voorzien in hun dagelijkse behoeften. Op de daken bevonden zich droogzolders waar de was werd gedroogd en die eveneens als dakterras dienden. De inwoners van de Fierensblokken leefden er nog lang en gelukkig.
Een goed toekomstplan voor de Fierensblokken?
De vraag werd door AG VESPA gesteld hoe de opkuis van deze laag stof en verwering best zou gebeuren. Een andere cruciale vraag is of deze ideale samenleving opnieuw leven ingeblazen moest worden, want deze bleek immers niet altijd even ideaal geweest te zijn. Zo vormden een te groot gebrek aan privacy, de isolatie ten opzichte van de buurt, en later ook criminaliteit een probleem.
Anderzijds bezitten de Fierensblokken een erg grote architecturale waarde, een niet te onderschatten sociale waarde voor de buurt en een cruciale authenticiteitswaarde. Zo werden er in de periode na de Eerste Wereldoorlog in de stad Antwerpen nog verschillende andere wooncomplexen gebouwd die grote gelijkenissen vertonen met de Fierensblokken. Zo hebben ook wooncomplexen aan het Stuivenbergplein, de Geelhandplaats, het Kiel en Luchtbal een groot ingesloten binnenplein. Allemaal hadden ze bij hun ontwerp collectieve voorzieningen, winkels, droogzolders en vuilnisschuiven. Maar deze wooncomplexen werden doorheen de tijd echter erg verbouwd. Zowel de appartementen als de gevels en de binnenpleinen moesten eraan geloven. Enkel de Fierensblokken zijn vandaag bijna volledig origineel en daarom representatief voor de twee belangrijke invloedsfactoren in België: de Weense sociale woningbouw en het modernisme.
Met al deze positieve en negatieve eigenschappen moet het toekomstplan van de Fierensblokken rekening houden. AG VESPA besloot om de woonfunctie in het wooncomplex te behouden en opnieuw in te zetten op enkele collectieve voorzieningen. Op de gelijkvloerse verdieping blijven in de toekomst winkels gevestigd, afgestemd op de noden van de buurt en aangepast aan de oprukkende winkelbuurt. Het winnende architectenbureau maakte op 21 september zijn plannen bekend. Hieruit blijkt dat werd gekozen om de erfgoedwaarden van het gebouw op een eerste plaats te zetten door deze in grote mate te behouden en te restaureren. Zowel de gevels als de appartementen en het binnenplein lijken in grote mate aan te sluiten bij het oorspronkelijk ontwerp van Gustave Fierens.
Hopelijk kan dit ontwerp de opzet van deze architect die nauwe aansluiting vond bij de Weense wooncomplexen opnieuw realiseren. Zo kunnen de Fierensblokken een mooi voorbeeld vormen om de uitspraak dat sociale woningbouw geen erfgoed kan zijn, de mond te snoeren. Een goede restauratie en nieuwe ingebruikname van de Fierensblokken kan eveneens tot gevolg hebben dat ook andere sociale wooncomplexen, waarvan de erfgoedwaarde vaak onderschat wordt, in de toekomst naar een aangenamere leefomgeving kunnen evolueren.
