Bergen verzetten: bloed, zweet en vertaling

Je zet wat woorden van de ene taal om in de andere taal en tadaaaa, klaar is kees, daar is je vertaling! Dat klinkt als een sprookje, niet? Veel mensen denken nochtans dat het zo werkt, maar in realiteit komt er veel meer kijken. Een jaar bloed, zweet en vertalen maakte nog maar eens duidelijk dat vertalen, ook al is het “maar” een Frans reisgidsje*, bergen verzetten is: niets komt zomaar, echt over alles moet een beslissing genomen worden en fouten kun je je al helemaal niet permitteren.

Kiezen is verliezen

Nederlandstalige gespecialiseerde reisgidsen over trektochten zijn dun gezaaid, daardoor is het niet enkel op reis, maar ook bij de voorbereiding handig om vreemde talen te kennen. Toch is het bij het vertalen van zo een gids niet genoeg om gewoon de taal te kennen. Leest het publiek liever “je” of “u”? Weet iedereen wel zo wie St-Exupéry is of is het toch beter om toe te voegen dat hij “De kleine prins” schreef? Leeftijden en afstanden voluit schrijven of toch beter cijfers gebruiken? Is het duidelijk wat een hoogtelijn is? En ga zo maar door… Een kleine greep uit de beslissingen die genomen werden voor de masterproef “Gedeeltelijke vertaling van Guide des randonnées et voyages à pied met verantwoording en een studie i.v.m. vertaalmoeilijkheden en -fenomenen”. Niet makkelijk als je weet dat kiezen verliezen is. Veel van zulke beslissingen houden verband met de cultuur waarvoor de vertaling bedoeld is (de doelcultuur) en natuurlijk haar taal (de doeltaal). Tussen Frankrijk en België lijken niet zo gigantisch veel verschillen te zijn, maar het zijn er toch meer dan je denkt. Niet iedereen kan op Erasmus gaan om de verschillen te ervaren, vandaar enkele voorbeelden. In Frankrijk staat het huisnummer in het adres voor de straatnaam in plaats van erna en moet +33 aan de telefoonnummers toegevoegd worden.De meeste Fransen weten wél dat St-Exupéry “De kleine prins” schreef en zijn meestal meer vertrouwd met de bergen dan wij. In het Frans komen de komma’s op andere plaatsen in de zin te staan en zijn de zinnen gemiddeld genomen langer. Het woord “verschillen” duidt al aan dat het hier allemaal anders zit, dus al die zaken vragen om aanpassingen.

Schat aan informatie

Proberen in te schatten wie je tekst zal lezen kan zeker helpen. In het geval van Le guide des randonnées et voyages à pied of liever De gids voor trektochten en wandelvakanties zijn dat Nederlandstaligen van elke leeftijd, elk geslacht, met of zonder voorkennis, maar wel met interesse voor wandelvakanties en trektochten. Meer weten we niet, maar dat is al een schat aan informatie. Het feit dat het voor alle Nederlandstaligen is, betekent bijvoorbeeld al dat alle “Vlaamse constructies” eruit vliegen en door neutralere varianten moeten worden vervangen. Er verschijnt dus nooit “soortgelijk”, maar wel “gelijkaardig”.

Bergen verzetten

Vertalen is dus veel meer dan woorden omzetten en aan elkaar plakken, het is bergen verzetten. Maar ook wanneer het even gewoon om woorden omzetten gaat, is er meer aan de hand dan iedereen denkt. Hoewel het Franse “ou” volgens het woordenboek “of” betekent, past dat niet altijd in de context en bezittelijke voornaamwoorden (zoals jouw, uw, zijn) moeten soms verdwijnen omdat het anders te veel wordt. Bovendien lijken sommige woorden op het eerste gezicht geen of meerdere vertalingen te hebben, maar met een beetje creativiteit en de hulplijn die internet heet, is er altijd wel een oplossing. Een “cahier” dat helemaal geen schrift is, kan zo een duidelijk “praktisch handboek” worden. Toch wordt het moeilijkste probleem net als wat andere aspecten van toeristische vertaling doodgezwegen in de vakliteratuur: “stroeve constructies”. Dat zijn vertalingen die perfect weergeven wat de Franse auteur zegt, maar in het Nederlands draken van zinnen opleveren. De oplossing daarvoor: kritisch zijn en herschrijven. Als hulplijn op zoek gaan naar kenmerken van toeristisch Nederlands of van gespecialiseerde berggidsen is verloren moeite: wie zoekt, vindt helaas weinig of niets.

Fouten vermijden doe je door logisch na te denken, je ondanks de deadlines niet té veel te haasten, kennis en vaardigheden uit een vertaalopleiding aan te spreken, naar de moedertaal te werken in plaats van naar een vreemde taal en vooral door veel, héél véél, op te zoeken. Daarbovenop maken ook nog ongeveer 100 nalees- en herschrijf rondes deel uit van het proces. En dat allemaal onder het motto: “een slechte brontekst is geen excuus voor een slechte vertaling”.

*Le guide des randonnées et voyages à pied